adiuwanty (łac. adiuvare pomagać, wspierać), wspomagacze – subst. pomocnicze znajdujące się w środkach ochrony roślin obok subst. aktywnej lub też dodawane do cieczy roboczej, poprawiające jej skuteczność biol. poprzez modyfikacje właściwości fiz. Funkcję a. spełniają środki powierzchniowo czynne (surfaktanty) oraz oleje roślinne czy miner. z dodatkiem emulgatora. Mechanizm działania a. zależy od rodzaju herbicydu, właściwości fizykochem. i dawki a. oraz fazy rozwojowej rośliny uprawnej i chwastów. Do a. zalicza się: 1) preparaty zapobiegające znoszeniu cieczy (obciążacze) przez zwiększenie śr. jej kropel, 2) preparaty zapobiegające przesiąkaniu dzięki utrzymywaniu środków ochrony roślin w górnej warstwie gleby, co nie dopuszcza do skażenia wód podziemnych, 3) preparaty ułatwiające mieszalność, sprawiające, że środki ochrony roślin można mieszać ze sobą lub z nawozami bez ryzyka wytrącenia się lub chem. rozkładu, 4) oleje, które zmniejszają parowanie, polepszają przyleganie do pow. pokrytych nalotem woskowym i przyspieszają proces wysychania, 5) penetranty, dzięki którym środek ochrony roślin przenika bardzo szybko w głąb tkanek agrofaga, 6) aktywatory, wpływające na lepsze pobieranie i wnikanie środków ochrony roślin, 7) preparaty zwiększające przyczepność, czyli ułatwiające cieczy użytkowej przyleganie do pow. agrofaga i sprawiające, że środek staje się odporny na zmywanie, 8) preparaty zwilżające (zwilżacze), które zmniejszają napięcie powierzchniowe cieczy użytkowej, pozwalając na opryskiwanie pow. pokrytych nalotem woskowym, takich jak liście niektórych roślin lub naskórek niektórych owadów, 9) a. kombinowane, czyli łączące w sobie kilka wymienionych wyżej właściwości. Dodatek a. obniża zużycie preparatu o 20-25%. Do a. należy np. Adbios, Adpros, Atpol, Atpolan, Olejan, Olemix.

agrobiocenoza, agrocenoza - specyficzny typ biocenozy wytworzony na terenach użytkowanych rolniczo (pola, łąki, sady), charakteryzujący się z reguły znacznym uproszczeniem pod względem składu gatunkowego w porównaniu z biocenozą naturalną oraz osłabionymi możliwościami samoregulacji, z czego wynika podatność na choroby i inwazje szkodników. W obrębie pól uprawnych wyróżnia się a. ubogie i mniej lub bardziej bogate. Uprawy jednoroczne, np. ziemniaki, buraki, kukurydza, warzywa, są a. ubogimi. Na terenach zrejonizowanych, tam gdzie ta sama roślina częściej wchodzi na to samo pole, gdzie płodozmian jest ograniczony, fauna fitofagów i entomofagów jest bogatsza, zarówno ilościowo jak i jakościowo, niż na polach, gdzie istnieje duży asortyment gatunków uprawianych roślin. W porównaniu do jednorocznych roślin uprawnych bogatszą fauną, a więc i biocenozą, charakteryzują się uprawy wieloletnie, jak łąki, wieloletnie rośliny motylkowate, chmielniki, sady i lasy. Pomimo wprowadzenia na pola jednogatunkowych zasiewów roślin uprawnych i stałego dążenia do wyeliminowania z nich chwastów, skład fitocenozy jest bardziej urozmaicony niżby sobie tego życzył rolnik. Również skład zoocenozy uchodzi jego kontroli, bowiem sąsiadujące z polami pow. nie zagospodarowane rolniczo, jak miedze, przydroża, rowy, kępy zadrzewień, czy pobliskie lasy, wpływają na wzbogacenie i urozmaicenie składu a. Człowiek dąży do maksymalnego eksploatowania a., ale gł. trudność tkwi w tym, aby zachować optymalną produkcję i reprodukcję ich zasobów, aby plony były wyrównane i wierne z roku na rok. Należy więc tak modyfikować a., tak w nie ingerować przez odpowiednią organizację, mechanizację, chemizację, tak je przebudowywać, stosując odpowiednią strukturę zasiewów, płodozmian, zabiegi agrot., aby uzyskać wysokie wierne plonowanie roślin z zachowaniem równowagi a. Zob. też pratocenoza.

agrochemikalia, chemikalia rolnicze - preparaty i subst. chem. stosowane w roln., np. pestycydy, nawozy miner., regulatory wzrostu roślin oraz dodatki paszowe, takie jak konserwanty i detoksykanty ziemiopłodów, koncentraty pasz, premiksy, hormony, antybiotyki paszowe, probiotyki, kokcydiostatyki, antyoksydanty, preparaty enzymatyczne, aminokwasy syntetyczne, wit., subst. pigmentujące, dezodoranty paszowe itp. Pestycydy działając na agrofagi, oddziałują również toksycznie na organizmy obojętne bądź pożyteczne oraz na samego człowieka. Ponadto chem. środki ochrony roślin odznaczają się, przynajmniej w części, dużą odpornością na rozkład w glebie, co sprzyja ich kumulacji w roślinach i zwierzętach, za pośrednictwem których przedostają się następnie do człowieka, u którego gromadzą się w tkankach i organach wywołując wiele objawów chorobowych. Ujemnym następstwem stosowania zbyt wysokich dawek a. może być naruszenie równowagi jonowej w glebie i w rezultacie niedobór lub nadmiar niektórych składników glebowych, co z kolei może wywołać schorzenia u ludzi i zwierząt. Tak np. przenawożenie azotem może być przyczyną niedostatku w glebie fosforu, wapnia i magnezu, co powoduje choroby fizjol. zwierząt, a nawet człowieka.

agrofagi, niepożądane organizmy (patogeny, szkodniki i chwasty), szkodliwe dla roślin uprawnych, płodów rolnych oraz zwierząt. Straty powodowane przez a. na świecie wynoszą ok. 35%, a w Polsce ok. 15%. Straty zależą od rejonu, rośliny żywicielskiej i gatunku a.. W Polsce przeciętne szkody w plonach roślin uprawnych wynoszą: zboża - 12%, ziemniaki 30-35%, rzepak ozimy - 15-18%, warzywa - 15%, w sadownictwie zaś szkody te szacuje się na 25%. Do zwalczania a. stosuje się metody profilaktyczne (kwarantanna, zabiegi agrot., hodowla odmian odpornych), mech. (np. niszczenie w sadach mumii, zakładanie opasek lepowych i pułapek, ustawianie strachów, ręczny zbiór szkodników), fiz. (wykorzystywanie niskiej temp., światła, ultradźwięków i różnego rodzaju promieniowania), biol. (stosowanie biopreparatów), chem. (stosowanie środków ochrony roślin) oraz integrowane (umiejętne łączenie wszystkich zabiegów ochrony roślin tak, aby się wzajemnie uzupełniały.

agromelioracja (gr. agrós grunt, pole + łac. melioratio ulepszenie), melioracja agrotechniczna - zabieg uprawowy lub uprawowo-nawożeniowy wykonywany w celu poprawienia co najmniej na kilka lat niekorzystnych właściwości gleb wadliwych. Celem a. jest zagospodarowanie nieużytków oraz obszarów zdewastowanych przez przemysł bądź nadmierną intensyfikację produkcji roślinnej. Do a. zalicza się zabiegi przygotowujące pow. gleby (odkamienianie, odkrzewianie, rekultywacja), zabiegi regulujące stosunki powietrzno-wodne i cieplne gleby (odwadnianie, nawadnianie, iłowanie, piaskowanie, drenowanie krecie), zabiegi wytwarzające głęboką, żyzną warstwę orną (orka agromelioracyjna, głęboszowanie), meliorację chem. (wapnowanie, utylizacja odpadów przemysłowych, nawożenie org.), meliorację biol. (nawożenie org., stosowanie nawozów bakteryjnych, uprawa roślin strukturotwórczych), zabiegi przeciwerozyjne (warstwicowy układ pól, tarasowanie zboczy, uprawa podpowierzchniowa, płodozmiany przeciwerozyjne, kształtowanie krajobrazu i warunków do skutecznej ochr. środ. przyr.-rolniczego).

agrowłóknina, włóknina polipropylenowa przeznaczona do płaskiego przykrywania roślin uprawnych, zwł. w warzywnictwie, sadownictwie, kwiaciarstwie oraz szkółkarstwie ogrodn. i leśnym, w celu zapewnienia roślinom lepszych warunków wzrostu i poprawy ich cech jakościowych. Zależnie od struktury i ciężaru, a. może być przeznaczona do osłaniania roślin dla przyśpieszenia plonowania, ściółkowania gleby, zimowego osłaniania roślin dla ochrony przed mrozami, a także do cieniowania i ochrony przed stratami ciepła w szklarniach i tunelach foliowych. A. jest włókniną lekką (1m² waży 17g), służącą do bezpośredniego bezkonstrukcyjnego osłaniania wysianych lub wysadzonych warzyw w okresie, kiedy warunki zewn. są jeszcze dla nich niekorzystne zarówno w gruncie, jak i w nie ogrzewanych tunelach. A. chroni rośliny przed: 1) przymrozkami i niskimi temp., 2) silnymi wiatrami, 3) zbyt szybką utratą wody glebowej, 4) gwałtownymi opadami, 5) uszkodzeniem przez gradobicie, 6) zanieczyszczeniem pyłami, 7) szkodliwymi owadami, 8) uszkodzeniem przez gryzonie i ptaki. Dzięki tym właściwościom, zwł. wyższej o kilka stopni temp. powietrza i gleby pod osłoną, stosowanie a. pozwala na zapewnienie roślinom dobrych warunków wzrostu nawet przy nieco wcześniejszych, w porównaniu do tradycyjnych, terminach siewu czy sadzenia, a co za tym idzie - wcześniejsze i wyższe plony. Do roślin dobrze reagujących na osłanianie a. należą: sałata, kapusta wczesna, kapusta pekińska, kalarepa, kalafior, rzodkiewka, rzodkiew, marchew, seler, ziemniak wczesny, papryka słodka, truskawka. Osłaniane są również rośliny ozdobne, szczególnie w okresach przymrozków nocnych. Wyróżnia się: 1) a. białą, przeznaczoną do osłaniania zimowego roślin, zimujących w gruncie, dla ochrony przed mrozami i wysuszającymi wiatrami. Ochronne działanie przeciwmrozowe tych a. spotęgowane jest przez wodę w szczelinach włókniny, która zamarzając tworzy z włókniny dość szczelną powłokę, chroniącą okryte rośliny przed nadmiernym spadkiem temperatury. Osłona zimowa jest szczególnie przydatna w bezśnieżne zimy, kiedy rośliny pozbawione są ochronnej warstwy śniegu. W uprawach gruntowych osłony zimowe znajdują zastosowanie do osłaniania zimującej pietruszki, szpinaku oraz roślin ozdobnych o ograniczonej mrozoodporności. A. b. może być również stosowana do osłaniania zimujących roślin uprawnych w nie ogrzewanych szklarniach i tunelach foliowych; 2) a. czarną, przeznaczoną do ściółkowania gleby w celu poprawienia warunków wzrostu różnych roślin uprawnych. Ściółkowanie a. cz. umożliwia wyeliminowanie chwastów bez uciekania się do stosowania herbicydów, ochronę gleby przed utratą wody wskutek parowania oraz wydatną poprawę warunków fitosanitarnych, dzięki czemu rośliny są mniej narażone na porażenie chorobami. A. cz. w odróżnieniu od innych materiałów, zwł. folii czarnej, jest przepuszczalna dla wody, dzięki czemu woda z opadów lub nawadniania przenika do przykrytej gleby i nie dochodzi do braku wody dla roślin uprawnych na glebie ściółkowanej, tak jak to często ma zwykle miejsce przy ściółkowaniu innymi materiałami. Zob. też biowłóknina.

biogaz, agrogaz - gaz powstający podczas cieplnej fermentacji metanowej (35⁰C) subst. org. bez dostępu tlenu. Substratem do produkcji b. mogą być różne materiały org., takie jak: gnojowica, obornik, odpady roślinne, ścieki poprodukcyjne (np. z mleczarni, browaru) itp. B. zawiera ok. 60% metanu, ok. 30% CO₂, niewielkie domieszki N₂ i O₂, jest łatwopalny. Gaz ten nadaje się do ogrzewania pomieszczeń w budynkach mieszkalnych i szklarniach, przygotowania ciepłej wody na potrzeby ludzi i zwierząt, do parowania paszy, do oświetlania oraz napędu stacjonarnych silników spalinowych. Wartość opałowa b. wynosi 20-27 MJ/m³. Ze 100 kg obornika otrzymuje się 3-7 m³ b. Masa pozostała po przefermentowaniu jest używana jako pełnowartościowy nawóz. B. jest produkowany na szeroką skalę w Indiach, Chinach, Niemczech, Szwajcarii i Francji, gdzie warunki klim. pozwalają na utrzymanie stałej, dodatniej temp. i czynią proces opłacalnym.

bioindykatory, gatunki roślin i zwierząt wskazujące zróżnicowaną wrażliwość i charakterystyczną reakcję na działanie czynników środowiska. Są to z reguły gatunki o wąskim zakresie tolerancji lub w specyficzny sposób reagujące na działanie substancji. Zestawy gatunków bioindykacyjnych pozwalają określić np. stan czystości wód. Specyficzna wrażliwość niektórych gatunków roślin lądowych, np. sosny, świerku, na obecność dwutlenku węgla w atmosferze, mietlicy na obecność metali ciężkich w glebie - umożliwia określenie stopnia, zasięgu i struktury zmian degradacyjnych środowiska. Właściwości bioindykacyjne wykazują też niektóre gatunki bezkręgowców i ptaków, np. pająki, komary, ślimaki, dżdżownice, dzięcioły. B. mogą być również wskaźniki ekol. populacyjne i biocenotyczne, jak skład gatunkowy, liczebność, zagęszczenie, produkcja biomasy, struktura troficzna. Klasycznym przykładem b. zanieczyszczeń atmosfery są porosty (Lichenes). Ich obecność, skład gatunkowy, wygląd plechy i jej rozmiary stanowią informację o stanie środowiska. Zob. też roślina wskaźnikowa 1.

biologizacja rolnictwa, operowanie w rolnictwie gł. biol. czynnikami plonotwórczymi (komposty, obornik, biopreparaty, racjonalne płod., fitomelioracje, wysokoplenne odm. odporne na agrofagi, retencja azotu biol. z roślin motylkowatych) w celu wyprodukowania zdrowszej żywności i ochr. środ. Zob. też chemizacja rolnictwa, technizacja rolnictwa.

bioremediacja, technologia usuwania zanieczyszczeń (gł. subst. ropopochodnych) z gleby i wód podziemnych za pomocą żywych mikroorganizmów w celu katalizowania, destrukcji lub transformacji różnego rodzaju zanieczyszczeń w formy mniej szkodliwe. W b. wykorzystywane są naturalne zdolności mikroorganizmów do rozkładu węglowodorów ropy naftowej. Zob. też fitoremediacja.

bioróżnorodność, różnorodność biologiczna - zróżnicowanie osobników fito- i zoocenozy. B. należy rozpatrywać na różnych poziomach organizacji przyrody: 1) b. gatunkową, czyli rozmaitość wszystkich roślin, zwierząt i mikroorganizmów występujących na Ziemi, 2) b. ekol., a więc rozmaitość zgrupowań ekol., biocenoz, ekosystemów i krajobrazów, 3) b. genet., czyli rozmaitość genów obecnych w pulach genowych populacji tych różnych gatunków. Wskutek nadmiernej intensyfikacji rolnictwa obserwuje się zmniejszanie bioróżnorodności. Utrata b. przejawia się zanikiem wielu starych, względnie lokalnych, niekiedy nawet wartościowych odmian roślin uprawnych, owocowych drzew i krzewów, a także lokalnych ras zwierząt. Ograniczanie b. polega gł. na genet. ujednolicaniu agroekosystemów, co w dłuższym okresie czasu może być dla nich zgubne. Niewielkie zróżnicowanie genet. organizmów danego ekosystemu potęguje niebezpieczeństwa degeneracyjne populacji osobników w obrębie rodzajów i gatunków, a także wzrost infekcji chorób i szkodników. Zwiększenie b. można osiągnąć poprzez uprawę jak największego zestawu odmian roślin uprawnych, wprowadzanie upraw współrzędnych i ograniczenie stosowania agrochemikaliów, a także poprzez wprowadzanie nowych ras zwierząt gospodarskich. W celu zachowania b. zabrania się wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach, pasach przydrożnych i wzdłuż szlaków kolejowych.

dobra praktyka rolnicza, system organizacji i technologii produkcji zapewniający utrzymanie równowagi agroekosystemów i uzyskiwanie określonych dochodów rolniczych. D.p.r. oznacza zasady gospodarowania dostosowane do specyfiki kraju i regionu, które powinny umożliwić produkcję ziemiopłodów o dobrej jakości, przy równoczesnym utrzymaniu czystego środowiska i zróżnicowanego krajobrazu oraz stabilności ekon. gospodarstw. Zasady d.p.r. zostały zebrane w postaci kodeksu d.p.r. Kodeks ten składa się z następujących rozdziałów: 1) zarządzanie, organizacja gospodarstwa i użytkowanie ziemi, 2) żyzność i skażenie gleb, 3) nawożenie i nawozy naturalne, org. i miner., 4) uprawa roli i ochrona gleb przed erozją, 5) ochrona roślin, 6) gospodarowanie na trwałych użytkach zielonych i mokradłach. K.d.p.r. powinien być podstawowym dokumentem w dziedzinie ochrony środowiska. Państwa członkowskie UE mają obowiązek opracowania k.d.p.r.

dobrostan zwierząt, stan zdrowia fiz. i psych. osiągany w warunkach pełnej harmonii ustroju w jego środowisku. Cechy niskiego poziomu d. z.: 1) obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych, 2) obniżenie zdolności wzrostu i rozrodu, 3) uszkodzenia ciała, 4) choroby, 5) immunosupresja, 6) fizjologiczne przeciwstawianie się trudnościom, 7) behawioralne przeciwstawianie się trudnościom, 8) patologie behawioralne, 9) autonarkotyzm, 10) niechęć okazywania zachowań przeciwstawnych, 11) ograniczenie naturalnych reakcji i behawioru. Cechy wysokiego poziomu d. z.: 1) przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania się, 2) utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych, 3) utrzymywanie w normie wzorców behawioralnych. Ocena poziomu dobrostanu może być prowadzona w oparciu o kryteria naukowe, które uwzględniają: wskaźniki fizjologiczne organizmu, zdrowotność zwierząt oraz wzorce behawioralne. Warunki niezbędne do spełnienia wymogów d.z. gospodarskich: 1) zapewnienie świeżej wody i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności i żywotności, 2) zabezpieczenie wygodnej pow. wypoczynku, możliwości schronienia oraz optymalnych warunków środowiska, 3) zapewnienie prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia, 4) eliminacja czynników stresogennych, 5) zapewnienie odpowiedniej przestrzeni życiowej i składu socjalnego w grupie. Zob. też budownictwo ekologiczne.

dopuszczalne dzienne pobranie (ADI), maksymalna dawka subst. chem., która może być codziennie pobierana wraz z pożywieniem i wodą pitną w ciągu całego życia człowieka bez dostrzegalnego ryzyka zdrowotnego. Wartości ADI podawane są w mg/kg masy ciała człowieka i obejmują ogólną ilość subst., która może wniknąć do organizmu z pożywieniem i ze wszystkich innych źródeł prawdopodobnie bez ryzyka dla zdrowia. Bezpieczny limit d.d.p. dla człowieka wg FAO/WHO dla azotanów wynosi 5 mg/kg masy ciała/dzień a dla azotynów 0,2 mg/kg masy ciała/dzień. Ustalając wartość ADI przyjmuje się jako wartość wyjściową, maksymalną dawkę, która nie spowodowała jakichkolwiek zmian w czasie badań chronicznej toksyczności na szczurach. Dawkę tę dzieli się przez 10 jako współczynnik bezpieczeństwa przeniesienia wyników ze zwierzęcia na człowieka i ponownie przez 10 w celu uwzględnienia wrażliwości osobniczej (np. chorzy, kobiety ciężarne, dzieci, osobnicy o jednostronnym odżywianiu się). Stąd łączny margines bezpieczeństwa ADI wynosi jedną setną wartości stwierdzonej na zwierzętach doświadczalnych. Zanim subst. toksyczna albo pozostałość środków ochrony roślin znajdzie się w środkach spoż. (zostanie dopuszczona do użytku i stosowania), muszą być przeprowadzone badania toksykologiczne, prowadzące do określenia wartości ADI. Zob. też NOEL.

[Do strony domowej]