Rolnictwo precyzyjne

DEFINICJE I PODZIAŁY SYSTEMÓW ROLNICZYCH
DEFINITIONS AND DIVISION OF FARMING SYSTEMS
(Artykuł problemowy)
Acta Agrophys. 10(2), 2007
Lesław Zimny
Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Synopsis. W przeglądowej pracy przedstawiono różne nazwy, definicje i podziały systemów rolniczych w ujęciu agronomicznym, ekonomicznym i geograficznym. Wykazano dużą dowolność ich definiowania i interpretacji.
Summary. In survey paper various names, definitions and divisions of farming systems were presented from a agronomic, economic and geographic perspective. Latitude in interpreting and definiting farming systems was revealed.
Słowa kluczowe – key words: systemy rolnicze – farming systems, definicja – definition, podział – division

WSTĘP

W naukowej literaturze rolniczej używa się różnych nazw, definicji i podziałów systemów rolniczych. Taka dowolność w nazewnictwie prowadzi do niewłaściwego rozumienia tekstu. Celem pracy było zaprezentowanie poglądów wielu autorów z dyscyplin agronomicznych, ekonomicznych i geograficznych, aby pokazać skalę tego zjawiska.

UJĘCIE AGRONOMICZNE

System rolniczy albo system gospodarowania określa się najczęściej jako sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania, wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi [Harasim 2006, Niewiadomski 1993].
Kuś [1995, 2002] wyróżnia we współczesnym rolnictwie trzy systemy gospodarowania (w nawiasach podano ich synonimy stosowane przez różnych autorów):
1) konwencjonalny (intensywny, uprzemysłowiony, klasyczny, zindustrializowany itp.),
2) ekologiczny (biologiczny, organiczny, alternatywny, biologiczno-organiczny, znaturalizowany itp.),
3) integrowany (zintegrowany, harmonijny, zrównoważony, ekologiczno-ekonomiczny itp.).
Podstawą wyróżnienia powyższych systemów jest stopień uzależnienia rolnictwa od przemysłowych środków produkcji, głównie nawozów mineralnych i pestycydów oraz jego oddziaływanie na środowisko przyrodnicze.
Kuś [1995] scharakteryzował systemy rolnicze według następujących wskaźników: gospodarstwo, zmianowanie, nawożenie, międzyplony, dawki NPK, orka, materiał siewny, odmiany, siew, pielęgnacja, kształtowanie krajobrazu.
Powszechnie przyjęte są następujące definicje systemów rolniczych:
1) rolnictwo konwencjonalne – sposób gospodarowania ukierunkowany na maksymalizacje zysku, osiąganego dzięki dużej wydajności roślin i zwierząt. Wydajność tę uzyskuje się w wyspecjalizowanych gospodarstwach stosujących technologie produkcji oparte na dużym zużyciu przemysłowych środków produkcji i bardzo małych nakładach robocizny [Kuś i Fotyma 1992].
2) rolnictwo ekologiczne – sposób gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych nieprzetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych [Sołtysiak 1995].
3) rolnictwo integrowane – sposób gospodarowania, który umożliwia realizację celów ekonomicznych i ekologicznych poprzez świadome wykorzystanie nowoczesnych technik wytwarzania, systematyczne usprawnianie zarządzania oraz wdrażanie różnych form postępu biologicznego w sposób sprzyjający realizacji tych celów [Kuś 1995].
Definicja według Encyklopedii internetowej PWN [b.r.] jest bardzo ogólna: systemy rolnicze – różnorodne sposoby rolniczego użytkowania ziemi, dostosowane do rozmaitych warunków przyrodniczych.
Z kolei definicja zaproponowana przez Biskupskiego [2003] jest błędna, albowiem utożsamia system rolniczy z płodozmianem: system rolniczy – system uprawy roślin polegający przede wszystkim na określonej kolejności upraw. Kolejność ta, nazywana płodozmianem, jest podstawą każdego kierunku produkcyjnego w rolnictwie.
Interesujące jest, że w żadnym książkowym opracowaniu leksykograficznym nie występuje hasło „system rolniczy”. Nawet „Słownik agro-bio-techniczny” [1992] pod redakcją prof. W. Niewiadomskiego z Katedry Systemów Rolniczych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie nie odnotowuje tego terminu. Jest w nim natomiast hasło „system agrotechniczny” zaproponowane przez Szwejkowskiego: system agrotechniczny – sposób gospodarowania na użytkach rolnych dostosowany do specyfiki siedliska przyrodniczego oraz warunków ekonomiczno-społecznych terenu; jego celem jest osiągnięcie najwyższej efektywności rolniczych środków produkcji.
W przeglądowym artykule, w którym podano wiele definicji związanych z rolnictwem i jego systemami, nie wiadomo dlaczego nie podano definicji samego systemu rolniczego [Radecki i in. 2002].
Powierża [1997] w obszernym opracowaniu podręcznikowym omawia system bioagrotechniczny jako system działaniowy służący do instrumentalizacji (intensyfikacji działań zmniejszających wysiłek człowieka) procesów bioagrotechnicznych, tj. działań związanych z pozyskiwaniem surowców roślinnych i zwierzęcych oraz ich przetwarzaniem do postaci produktów. O specyfice systemu bioagrotechnicznego przesądzają elementy: techniczne, biologiczne i agrotechniczne.
Nowacki (2002) agrosystem określa jako semantyczny opis autonomicznego zbioru elementów o charakterze humanistycznym, przyrodniczym i technicznym, synergetycznie współdziałających ze sobą w celu transformacji różnych form energii i składników otoczenia na produkty zdatne do metabolicznego przetwarzania w organizmach żywych. Takie pojęcie agrosystemu jest używane w wielu zróżnicowanych stopniach jego agregacji. Stosuje się je przykładowo do określania zbiorów gospodarstw rolniczych łącznie z układami ich logistycznego zasilania w łańcuchach pozyskiwania produktów roślinnych, ich przetwarzania i dystrybucji (Gaworski 2005).
Według Komisji Europejskiej [Perspective Analysis... 2005] rolnictwo konwencjonalne to agrosystem (nie mylić z agroekosystemem!) najbardziej rozpowszechniony i używany w danym czasie i miejscu; w Europie kojarzony z intensywnym gospodarowaniem – wysokimi nakładami materiałowymi i energetycznymi dla uzyskania dużej produkcji. Alternatywnymi systemami produkcji rolniczej są:
- rolnictwo ekologiczne – metody produkcji mające na celu ochronę środowiska i dobrostan zwierząt hodowlanych przy unikaniu lub znacznym ograniczeniu stosowania syntetycznych związków chemicznych,
- rolnictwo zintegrowane – całościowy (holistyczny) model produkcji minimalizujący zużycie nakładów (energetycznych) zewnętrznych przy zachowaniu, a nawet wzroście efektywności,
- rolnictwo ochronne – rolnictwo zmierzające do ochrony gleby i zachowania jej produktywności,
- rolnictwo jakościowe – metody wytwarzania produktów o dodatkowej wartości rynkowej ze względu na jego pochodzenie, metodę wytwarzania i własności organoleptyczne,
- rolnictwo precyzyjne – wykorzystywanie technologii informatycznych do dopasowania dawek nakładów (nawozów, środków ochrony) do potencjalnego zapotrzebowania uprawianej rośliny,
- rolnictwo miejskie – rolnictwo w miastach i na jego obrzeżach jako hobby w krajach rozwiniętych lub na samozaopatrzenie w krajach rozwijających się,
- rolnictwo trwałe, permakultura (ang. permanent – trwały, agriculture – rolnictwo) – zastosowanie zasad ekologicznych w planowaniu zintegrowanych systemów produkcyjnych. Wykorzystuje się je do projektowania zrównoważonych siedlisk ludzi (ogrodów, domów, wiosek, miast, kultur). Permakulturę zapoczątkowano w latach 70. w Australii i rozpowszechniła się także w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. System ten obejmuje nie tylko produkcję żywności, ale również podstawy budownictwa mieszkaniowego, handlu i energetyki. Jego naczelną ideą jest przywrócenie harmonijnego współistnienia człowieka, zwierząt i roślin na Ziemi. Według zwolenników tej idei właściwe jest produkowanie żywności na miejscu, blisko miejsc zamieszkania, dla niewielkich grup ludności i na niewielkich obszarach (ogródki działkowe). W ten sposób ograniczone jest nie tylko wydatkowanie energii na samą produkcję żywności, ale i na jej transport, co z kolei wpływa na zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza spalinami.
Kośmicki [1993] wyróżnia w Europie Zachodniej następujące tendencje rozwoju rolnictwa, które nazywa typami:
1) rolnictwo przemysłowe (tzw. konwencjonalne) – rolnictwo stawiające na ciągłe ulepszanie chemicznych oraz technicznych środków produkcji, a także nieustający wzrost produkcji roślinnej i zwierzęcej. Wykorzystuje coraz większe nakłady na środki chemiczne i paliwa. Efektem jest wzrost plonów, postęp w produkcji roślinnej i zwierzęcej. Jednocześnie z tym typem rolnictwa wiążą się liczne zagrożenia ekologiczne, np. zbyt duże zużycie pestycydów, intensyfikacja wykorzystania gleby, nieekologiczna technika rolnicza.
2) rolnictwo high-tech-agriculture – model rolnictwa charakteryzujący się wysoce przemysłowymi metodami produkcji. Bazuje na intensywnym stosowaniu nawozów mineralnych i pestycydów, zastosowaniu mikroelektroniki, m.in. do sterowania procesami produkcyjnymi (np. dozowaniem wody, nawozów, paszy) oraz wykorzystaniu biotechnologii, zwłaszcza inżynierii genetycznej. W gospodarstwie rolnym prowadzonym według tych zasad proces produkcji rolnej jest w dużym stopniu zautomatyzowany i zoptymalizowany w wyniku elektronicznego przetwarzania danych.
3) rolnictwo integrowane – „łagodniejszy” typ rolnictwa, gdyż zastosowanie agrochemikaliów jest mniejsze niż w rolnictwie konwencjonalnym. Preferuje się stosowanie środków wzajemnie ze sobą powiązanych. Zwalczanie agrofagów odbywa się na podstawie zaleceń służby ochrony roślin, a nie według zaleceń producentów środków ochronnych. Uprawa roślin jest zgodna z warunkami siedliska. Propaguje się płodozmian oraz nawożenie zharmonizowane.
4) rolnictwo ekologiczne – typ rolnictwa stosowany w środowisku niezdegradowanym, preferujący zachowanie i wzbogacanie żyzności gleb, wybieranie gatunków roślin i zwierząt odpornych na choroby, stosowanie zamkniętego obiegu substancji w obrębie gospodarstwa oraz podporządkowanie się rytmowi procesów zachodzących w przyrodzie. Takie gospodarowanie nie zaburza równowagę ekologiczną, ani nie wpływa na zanieczyszczenie środowiska.
Niektórzy [Zawiślak i in. 1995] na specjalny rodzaj rolnictwa używają określenia „system rolnictwa przeciwerozyjnego”.
Granstedt i Tyburski [2006] wyróżniają dwa główne współczesne europejskie systemy rolnictwa:
1) system konwencjonalny,
2) system niekonwencjonalny.
W ramach rolnictwa konwencjonalnego autorzy wydzielili: system ekstensywny, zwany inaczej niskonakładowym, mający za sobą wielowiekową historię rozwoju, system intensywny, zwany również wysokonakładowym, jeden z najmłodszych oraz system integrowany. Natomiast w rolnictwie niekonwencjonalnym wyróżnili: rolnictwo ekologiczne, rolnictwo chroniące bioróżnorodność i rolnictwo wielofunkcyjne.
Poza wymienionymi głównymi systemami produkcji rolnej cytowani autorzy twierdzą, że istnieje szereg innych systemów produkcji rolnej o mniejszym znaczeniu. Prężnie rozwijający się w ostatnich latach kierunek zwany „rolnictwem precyzyjnym”, według wspomnianych autorów, nie jest systemem rolniczym, a jedynie zastosowaniem najnowszej techniki. Słuszniej byłoby mówić o precyzyjnej technice rolniczej, ale nie rolnictwie precyzyjnym, gdyż to ostatnie sugeruje, iż mamy do czynienia z nowym systemem rolniczym.
Należy tutaj wyjaśnić, że rolnictwo precyzyjne określane jest systemem rolniczym wykorzystującym wysoko rozwinięte technologie nawigacyjne i informatyczne – satelitarne systemy lokalizacyjne (ang. GPS – Global Positioning System,) oraz metody pozyskiwania i przetwarzania danych o charakterze przestrzennym (ang. GIS – Geographic Information System) [Gozdowski i in. 2007]. Podstawą działania w rolnictwie precyzyjnym jest zebranie informacji o zmienności przyrodniczej danego obszaru, np. pola, z dużą dokładnością (nawet do 1 cm²) i wykorzystanie ich do przygotowania, dostosowanych do tej zmienności, precyzyjnych zabiegów agrotechnicznych, np. nawożenia czy użycia środków ochrony roślin. Najważniejszym elementem w rolnictwie precyzyjnym są dokładne mapy, wykonane przy użyciu technik GPS i GIS, przedstawiające dokładnie obrys pola oraz zmieniającą się zasobność gleby w makro- i mikroelementy, czy zmieniające się pH gleby na danym obszarze. Warunkiem do wdrożenia precyzyjnego rolnictwa jest stworzenie cyfrowej mapy zasobności i zmienności glebowej. W ostatnich latach rolnictwo precyzyjne wdraża się do produkcji w wielu krajach na coraz większą skalę. W Polsce są podejmowane nieliczne próby takich wdrożeń. Używane określenie technologia rolnictwa precyzyjnego nie jest właściwe. Poprawniejszy jest termin system rolnictwa precyzyjnego [Faber 1998a i 1998b, Jadczyszyn 1998]. W odniesieniu do produkcji rolniczej technologia jest nauką o sposobach produkcji lub przetwarzania materiałów w określonych warunkach [Agrotechnologia 1999]. Tak więc właściwe są określenia: technologia prac transportowych, technologia uprawy roli, technologia nawożenia, technologia siewu, technologia zbioru, technologia uprawy buraka cukrowego, technologia produkcji gryki, technologia GIS. Do głównych współczesnych systemów rolniczych – różniących się między sobą sposobem gospodarowania – należy również zaliczyć rolnictwo precyzyjne (rys. 1). System jest pojęciem szerszym, w skład którego wchodzą różne technologie – mówimy więc np.: system nawożenia, system odchwaszczania, system nawodnień, system żywienia zwierząt, system doradztwa rolniczego.

	Rolnictwo konwencjonalne (uprzemysłowione) Conventional farming		Rolnictwo integrowane Integrated farming

			Rolnictwo ekologiczne Organic farming

			Rolnictwo precyzyjne Precision farming

Rys. 1. Podział europejskich systemów rolniczych
Fig. 1. Division of European farming systems
Według Powierży [1997] system to funkcjonalna całość składająca się z pewnej wymaganej liczby elementów, pozostających ze sobą w ściśle ustalonych powiązaniach niezbędnych do tego, by całość ta pełniła funkcje przypisane. W takim ujęciu poprawne jest stwierdzenie: „technologie rolnictwa precyzyjnego”, a błędne „stosowanie wielu elementów technologii rolnictwa precyzyjnego”.
Bruździak [2006], polemizując z podziałem systemów rolniczych przedstawionym w artykule Granstedta i Tyburskiego [2006] twierdzi, że „SYSTEMY ROLNICZE należy rozumieć nie tylko jako „Systemy Rolnictwa”, ale również jako „Systemy w rolnictwie”, np. „Systemy uprawy roślin”. Dalej autor dowodzi, że zaprezentowany "Podział systemu nie jest jasny. Rolnictwo konwencjonalne, jako system, składa się bowiem z trzech systemów, a Rolnictwo niekonwencjonalne z trzech kierunków, ale w dalszej części cytowanego wyżej akapitu – rolnictwo ekologiczne nie jest już kierunkiem ale systemem”. Trzeba przyznać, że takie wyjaśnienie wcale nie porządkuje nazewnictwa związanego z systemami rolniczymi.
Podyma i in. [2003] podają, że dominującym systemem gospodarowania w Polsce jest system konwencjonalny o różnym stopniu intensywności. Autorzy wyróżniają:
1) rolnictwo konwencjonalne
- ekstensywne (tradycyjne z tendencją malejąca)
- intensywne (uprzemysłowione z tendencją rosnąca),
2) rolnictwo proekologiczne (z tendencja rosnąca)
- integrowane (rolnictwo organiczno-chemiczne),
3) rolnictwo ekologiczne
- biologiczne i organiczno-biologiczne (oparte na naturze)
- biodynamiczne (z wykorzystaniem oddziaływania planet).
Borowiecki i Podleśny [1992] nazywają rolnictwo ekologiczne rolnictwem alternatywnym. Później pojęcie „rolnictwo ekologiczne’ wyparło nic niemówiący termin „rolnictwo alternatywne” [Sołtysiak 1995].
Oprócz „systemów rolniczych” w literaturze funkcjonuje także termin „system uprawy roli” zdefiniowany przez Buczyńskiego [Słownik agro-bio-techniczny 1992], oznaczający sposób uprawy roli, oparty na odpowiednim doborze narzędzi i maszyn oraz kolejności ich stosowania w cyklu rocznym lub dłuższym, uwarunkowany czynnikami przyrodniczymi i agrotechnicznymi; wyróżnia się trzy systemy uprawy roli: tradycyjny (płużny), bezorkowy (bezpłużny) i uprawa zerowa (siew bezpośredni). Natomiast „systemy uprawy roślin” zdefiniowane przez Starczewskiego [Uprawa roli i roślin 2006] obejmują: kopieniactwo, system żarowy, system odłogowy, system ugorowy i system płodozmianowy.

UJĘCIE EKONOMICZNE

W ekonomice rolnictwa [Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza 1984] wydziela się system gospodarczy, który określa proporcje między działami w gospodarstwie rolniczym, tj. między produkcją roślinną, zwierzęcą i przetwórstwem. Jeśli udział produkcji roślinnej w produkcji globalnej jest większy niż 65% określa się go jako roślinny, jeśli udział ten wynosi 60–65% – zwierzęco-roślinny, 55–60% – roślinno-zwierzęcy, a jeśli jest mniejszy niż 55% – zwierzęcy.
Według Kowalaka [1997] system gospodarczy określany jest na podstawie procentowego udziału poszczególnych działów w ogólnej produkcji gospodarstwa. Od działu, którego udział w produkcji globalnej gospodarstwa jest największy, przyjmuje nazwę cały system. System gospodarczy decyduje o nastawieniu gospodarstwa: czy jest ono nastawione na produkcję roślinną czy zwierzęcą. System produkcji roślinnej charakteryzuje dział produkcji roślinnej i mówi o udziale poszczególnych gałęzi w nim, np. kierunek, zbożowy, gdy zbóż jest ponad 60% w strukturze zasiewów. System produkcji zwierzęcej charakteryzuje dział produkcji zwierzęcej i mówi o udziale w nim poszczególnych gałęzi, np. kierunek na bydło, gdy bydła jest minimum 66,6% sztuk dużych.
Podobne ujęcie prezentuje Rychlik i Kosieradzki [1981] nazywając system gospodarczy systemem produkcyjnym gospodarstwa.
System gospodarczy w ekonomice rolnictwa określa się za pomocą trzech wskaźników: 1) liczby zwierząt produkcyjnych w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych, 2) udziału roślin nawożonych obornikiem w powierzchni gruntów ornych, 3) przewagi danego działu produkcji gospodarstwa (produkcji roślinnej lub zwierzęcej) pod względem intensywności [Adamowski 1977]. W konsekwencji wyróżnia się cztery główne systemy: hodowlany, hodowlano-roślinny, roślinno-hodowlany i roślinny.
Seledyn-Szewczyk i Duer [2006] określają systemy produkcji roślinnej (ekologiczny, integrowany, konwencjonalny, monokultura) na podstawie struktury zasiewów i stosowanych zabiegów agrotechnicznych.
Kopeć [1964] określa system rolniczy jako gałąź produkcji roślinnej scharakteryzowana syntetycznym wykładnikiem sposobu organizacji produkcji, np. system zbożowo-okopowy wysokointensywny.
Klepacki [1996] dzieli rolnictwo na konwencjonalne i alternatywne, które nazywa także ekologicznym, biologicznym, niskonakładowym lub alternatywną uprawą roślin.

UJĘCIE GEOGRAFICZNE

W opracowaniach geograficznych [Encyklopedia szkolna 2007, Falkowski i Kostrowicki 2005] wyróżnia się typy rolnictwa (gospodarki rolnej), które są pojęciami systematycznymi lub taksonomicznymi, stosowanymi w badaniach rolnictwa jako całości. Pojęcia te grupują jednostki na podstawie ich podobieństwa pod względem cech diagnostycznych, które można podzielić na trzy podstawowe kryteria typologii rolnictwa: cechy społeczno-własnościowe, cechy organizacyjno-techniczne, cechy produkcyjne. Na podstawie analizy wskaźników, którymi wyróżniane są te cechy, wydzielone zostały cztery główne typy rolnictwa:
1) rolnictwo pierwotne – efekt pracy na roli lub hodowli zwierząt jest wykorzystywany tylko dla własnych potrzeb. Na ogół ziemia jest wspólna, a użytkujący często zmieniają działki pod uprawę, karczując lasy. Przeważa uprawa roślin, zwłaszcza zbóż, roślin okopowych i strączkowych, ale także hodowane jest bydło, owce, kozy, wielbłądy, czy nawet renifery. Przykładem może być pasterstwo koczownicze występujące na obszarze sawanny w Afryce, stepów w Azji Południowo-Zachodniej oraz tundry w Europie Północnej i Ameryce Północnej.
2) rolnictwo tradycyjne – obejmuje gospodarstwa rolne o różnej wielkości. Mniejsze chłopskie charakteryzują się niską efektywnością i ich produkcja jest wykorzystywana na ogół wewnątrz gospodarstwa. W Azji Południowo-Wschodniej rolnictwo tego typu jest nastawione przede wszystkim na uprawę ryżu, która jest prowadzona na niewielkich polach (brak mechanizacji), co wymaga dużego zaangażowania rolników. Większe obszarnicze, to gospodarstwa o powierzchni ponad 1000 ha (hacjendy w Ameryce Południowej), w których zatrudnia się siłę roboczą, a produkty są sprzedawane na rynkach (gospodarstwa towarowe).
3) rolnictwo rynkowe – jego cechą jest jak największe wykorzystanie ziemi i siły roboczej w celu osiągnięcia możliwie największego zysku. Intensywne gospodarstwa charakteryzują się wyraźną specjalizacją produkcji, np. warzywniczej i sadowniczej. Rolnictwo to jest rozpowszechnione w państwach Europy, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii. Typowym przykładem gospodarstw towarowych, wielkoobszarowych, wysoko zmechanizowanych, wyspecjalizowanych w produkcji zwłaszcza roślin przemysłowych, są farmy w Ameryce Północnej. Przykładem rolnictwa rynkowego jest rolnictwo plantacyjne nastawione na uprawę: bawełny, herbaty, trzciny cukrowej, owoców cytrusowych. Zbiory są przeznaczane na odległe rynki zagraniczne.
4) rolnictwo uspołecznione – obejmuje duże gospodarstwa państwowe i spółdzielcze, zmechanizowane i wysoko towarowe, jednak przynoszące niskie plony z uwagi na niskie tempo innowacji. Rolnictwo tego typu zanika w państwach byłego bloku socjalistycznego, niemniej jednak można jeszcze zaobserwować je w Rosji i byłych jej republikach, w Chinach czy Mongolii. W Polsce dawne PGR-y zostały zlikwidowane, a państwowa własność jest już niezauważalna.
W Słowniku encyklopedycznym [Geografia 2007] podano aż trzy synonimy rolnictwa pierwotnego: „rolnictwo samozaopatrzeniowe”, „rolnictwo naturalne” i „rolnictwo subsystencyjne”, które oznaczają mało wydajne rolnictwo, charakteryzujące się niską produktywnością pracy. Produkcja, odbywająca się przy użyciu prymitywnych narzędzi i metod, jest niewielka i wystarcza zaledwie na wyżywienie rolnika i jego rodziny. Wrona [2006] rolnictwo naturalne nazywa raz rolnictwem ekologicznym (alternatywnym) (s. 165), a innym razem rolnictwem naturalnym (samozaopatrzeniowym) (s. 167-168).
Komisja Typologii Rolnictwa Międzynarodowej Unii Geograficznej ujednoliciła terminologię takich pojęć jak: system rolnictwa i typ rolnictwa [Falkowski i Kostrowicki 2005]:
– system rolnictwa (gospodarki rolnej) jest wydzielany w oparciu o kryteria agrotechniczne, obejmujące zespół zabiegów i środków stosowanych w gospodarstwie lub rolnictwie (np. systemy uprawy ziemi, nawożenia, nawadniania itp.) zmierzających do uzyskania produkcji rolnej, wraz z odnowieniem żyzności gleby, a także metody chowu zwierząt gospodarskich,
– typ rolnictwa (gospodarki rolnej) jest syntezą cech charakteryzujących rolnictwo jako złożony kompleks produkcyjny, ukształtowany w określonych warunkach środowiska przez określone procesy społeczno-ekonomiczne.


WNIOSKI

1. Wśród wielu różnych definicji i podziałów systemów rolniczych istnieje dużą dowolność ich interpretacji.
2. Nazewnictwo poszczególnych systemów rolniczych należy ujednolicić.


PIŚMIENNICTWO

1. Adamowski Z. 1977. Podstawy ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw rolnych. PWRiL, Warszawa: 371.
2. Agrotechnologia. 1999. Red. J. Banasiak. PWN, Warszawa: 16.
3. Biskupski A. 2003. Efekty agrotechniczne, środowiskowe i ekonomiczne w uproszczonej uprawie roli. W: Upowszechnianie zasad dobrej praktyki rolniczej. Mat. szkol. 87/03. IUNG Puławy: 151-172.
4. Borowiecki J., Podleśny J. 1992. Rolnictwo alternatywne i konwencjonalne w RFN. Fragm. Agron. 3: 96-103.
5. Bruździak M. 2006. Kilka uwag na marginesie artykułu „Współczesne europejskie systemy rolnicze” autorzy: Artur Gronstedt i Józef Tyburski zamieszczonego w „Fragmenta Agronomica” nr 2 (90) Rok XXIII s. 72-95. Fragm. Agron. 4: 233-234.
6. Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza. 1984. PWRiL, Warszawa.
7. Encyklopedia internetowa PWN – http://encyklopedia.pwn.pl/lista.php
8. Encyklopedia szkolna. Geografia. 2007. Red. A. Jackowski. Wyd. Zielona Sowa, Kraków: 467.
9. Faber A. 1998a. System rolnictwa precyzyjnego. I. Mapy plonów. Fragm. Agron. 57: 4-15.
10. Faber A. 1998b. System rolnictwa precyzyjnego. II. Analiza i interpretacja map plonów. Fragm. Agron. 57: 16-27.
11. Falkowski J., Kostrowicki J. 2005. Geografia rolnictwa świata. PWN, Warszawa.
12. Gaworski M., 2005. Uwarunkowania przekształceń inżynierii agrosystemów mleczarskich. Rozprawy Naukowe i Monografie. SGGW, Warszawa.
13. Geografia. Słownik encyklopedyczny. 2007. Wyd. Europa, Wrocław: 479.
14. Gozdowski D., Samborski S., Sioma S. 2007. Rolnictwo precyzyjne. SGGW, Warszawa.
15. Granstedt A., Tyburski J. 2006. Współczesne europejskie systemy rolnicze. Fragm. Agron. 2: 72-95.
15. Harasim A. 2006. Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie. IUNG Puławy: 113.
17. Jadczyszyn T. 1998. System rolnictwa precyzyjnego. Nawożenie w rolnictwie precyzyjnym. Fragm. Agron. 57: 28-39.
18. Klepacki B. 1996. Wybrane pojęcia z zakresu organizacji gospodarstw, produkcji i pracy w rolnictwie. SGGW Warszawa: 61.
19. Kopeć B. 1964. Ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych w zarysie. PWRiL, Warszawa: 230.
20. Kośmicki E. 1993. Tendencje rozwojowe rolnictwa na świecie i w Polsce. W: Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Red. U. Sołtysiak. Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa: 39-54.
21. Kowalak Z. 1997. Ekonomika i organizacja rolnictwa. Wyd. eMPi2, Poznań: 45.
22. Kuś J. 1995. Systemy gospodarowania w rolnictwie. Rolnictwo integrowane. Mat. szkol. 42/95, IUNG Puławy.
23. Kuś J. 2002. Systemy gospodarowania w rolnictwie. W: Mały poradnik zarządzania gospodarstwem rolniczym. Mat. szkol. 9, IERiGŻ Warszawa: 119-126.
24. Kuś J., Fotyma M. 1992. Stan i perspektywy rolnictwa ekologicznego. Fragm. Agron. 2: 75-86.
25. Niewiadomski W. 1993. Rolnictwo jutra. Mat. konf. „Biologiczne środowisko uprawne a zagrożenia chorobowe roślin”. ART. Olsztyn: 9-23.
26. Nowacki T., 2002. Mechanizmy przekształceń agrosystemów. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 486, 485-496.
27. Perspective Analysis of Agricultural Systems. 2005. Technical Report EUR 21311, Brussels, Luxembourg. European Commission, Directorate General Joint Research Centre.
28. Podyma W., Solarz W., Dostatny D., Janik-Janiec B. 2003. Metodologie oceny i unikania szczególnych zagrożeń komponentów różnorodności biologicznej. Krajowa konf. „Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej obszarów rolnych – stan, perspektywy, wyzwania”. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
29. Powierża L. 1997. Zarys inżynierii systemów bioagrotechnicznych. Inst. Technol. Eksploat., Radom-Płock.
30. Radecki A., Dzienia S., Malicki L., Nowicki J., Starczewski J. 2002. Odpowiednie dać rzeczy słowo. Fragm. Agron. 3: 34-45.
31. Rychlik T., Kosieradzki M. 1981. Podstawowe pojęcia w ekonomice rolnictwa. PWRiL, Warszawa: 92-93.
32. Seledyn-Szewczyk B., Duer I. 2006. Porównanie struktury zbiorowisk chwastów w pszenicy ozimej uprawianej w różnych systemach produkcji za pomocą wskaźników ekologicznych. Fragm. Agron. 4: 79-93.
33. Słownik agro-bio-techniczny. 1992. Red. W. Niewiadomski. PTNA, Lublin.
34. Sołtysiak U. 1995. O kryteriach w rolnictwie ekologicznym. W: Rolnictwo ekologiczne od producenta do konsumenta. Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa.
35. Uprawa roli i roślin. Cz. 2. Rośliny uprawy polowej. Technologie uprawy roli i roślin. 2006. Red. J. Starczewski. AP, Siedlce: 196.
36. Wrona J. 2006. Gospodarka rolno-żywnościowa. W: Podstawy geografii ekonomicznej. Red. J. Wrona. PWE, Warszawa.
37. Zawiślak K., Szymański W., Kostrzewska M.K. 1995. Profesor Witold Niewiadomski członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. 66 lat w służbie polskiego rolnictwa. ART, Olsztyn: 54.