9. SZACOWANIE PLONU ROŚLIN UPRAWNYCH  (tekst bez rysunków)

 

Aby określić całkowity plon roślin, należy pobrać próby tych roślin z jednostki powierzchni pola (tzw. plony próbne), a następnie oznaczyć ich masę. Na plon roślin składa się liczba roślin przypadająca na jednostkę powierzchni pola oraz plon z poszczególnych roślin. W praktyce jednak celem uprawy może być nie tylko cała roślina, lecz także jej część, np. liście korzenie, bulwy, ziarno. Stąd też ważna jest struktura tego plonu. W związku z tym u zbóż poza liczbą roślin na określonej powierzchni ważna jest znajomość liczby źdźbeł produkcyjnych i nieprodukcyjnych, długości kłosa, liczby kłosów oraz masy ziaren w kłosie. U buraków np. określa się masę korzeni i liści, a u ziemniaków liczbę i masę bulw.

Szacowanie plonu polega na procentowym porównaniu plonu szacunkowego z plonem teoretycznym, jaki można uzyskać z pola przy pełnej obsadzie roślin o danej wydajności. W tym miejscu należy wyjaśnić terminy związane z szacowaniem plonu.

Plon teoretyczny = obsada teoretyczna x przeciętna masa użytecznych organów (ziarna, nasion, bulw, korzeni) jednej rośliny.

Plon szacunkowy = obsada rzeczywista x przeciętna masa użytecznych organów (ziarna, nasion, bulw, korzeni) jednej rośliny.

Plon rzeczywisty = zbiór z określonej powierzchni przeliczony na t/ha.

Osada teoretyczna = przyjęta przed siewem obsada roślin dla danego gatunku z uwzględnieniem warunków siedliskowych. Oblicza się ją na podstawie ilości wysiewu, wartości użytkowej i MTS lub parametrów siewu (sadzenia).

Obsada rzeczywista = obsada roślin określona na danym polu. Oblicza się ją na podstawie pomiarów szerokości międzyrzędzi i odległości roślin w rzędach.

9.1. SZACOWANIE PLONU ZBÓŻ

9.1.1. Fazy rozwojowe zbóż

Dla jednoznacznego określenia momentu rozwoju rośliny zbożowej bez dodatkowych środków technicznych wyróżniono liczne fazy rozwojowe, bardzo przydatne dla precyzyjnego określenia momentu zastosowania zabiegów agrotechnicznych. Jako przykład stosowania zabiegów w ściśle określonym terminie można przytoczyć: nawożenie, dokarmianie dolistne, ochronę roślin, nawadnianie. Stosuje się do tego celu różne skale (tab. 9.1). Kod dwucyfrowy ułatwia przetwarzanie danych, co ma istotne znaczenie, zwłaszcza w doradztwie rolniczym. Za początek fazy rozwojowej przyjmuje się wystąpienie charakterystycznych zjawisk u 10% roślin w łanie, a za pełnię fazy u 50% roślin

Tabela 9.1

                                Fazy rozwojowe zbóż

9.1.2. Ocena krzewistości

O wysokości plonu decyduje obsada roślin i krzewistość produkcyjna (liczba kłosów na 1 m²) oraz liczba ziaren w kłosie i masa 1000 ziaren (masa ziarna z 1 kłosa). Zagadnienie obsady optymalnej zostało omówione przy ocenie wschodów. Oceniając stopień rozkrzewienia rośliny zbożowej należy wyróżnić krzewistość ogólną (całkowita liczba źdźbeł wytworzonych przez jedną roślinę) i krzewistość produkcyjną (liczba źdźbeł z jednej rośliny, które wytworzyły kwiatostan z ziarniakami). Pędy, które nie osiągną pełnego stopnia rozwoju źdźbła lub kwiatostanu do fazy dojrzewania nazywa się niedogonami. W praktyce pełne wykorzystanie zdolności zbóż do krzewienia jest niecelowe, gdyż pędy II rzędu są mniej produktywne o 5-10%, a pędy III rzędu o 10-15 i więcej % od pędu głównego. Również niekorzystnym skutkiem zbyt silnego krzewienia jest nierównomierne dojrzewanie. Naturalną największą krzewistość ma jęczmień, a najmniejszą owies. W ramach gatunku bardziej krzewią się formy ozime niż jare. Stopień krzewienia się zbóż ozimych w jesieni zależy od terminu siewu. Wczesny siew, np. pszenicy ozimej, i korzystny przebieg pogody sprzyja również silnemu rozkrzewieniu się tego gatunku w jesieni. Stopień krzewistości zależy także od gęstości siewu (przy większym zagęszczeniu mniejsza krzewistość), dostępności składników pokarmowych i wody (przy dużej zasobności i wilgotności gleby większa krzewistość), a także od właściwości odmianowych. W warunkach łagodnej zimy postępuje krzewienie się żyta ozimego, co może sprzyjać bujnemu, a nawet nadmiernemu wzrostowi roślin i ich wyprzeniu. Umiarkowana temperatura powietrza na wiosnę powoduje wydłużenie się okresu krzewienia, natomiast gwałtowny jej wzrost w tym okresie prowadzi do szybkiego przejścia do fazy strzelania w źdźbło. W takich warunkach następuje obniżenie plonów, szczególnie odmian o wyraźnie długodniowej reakcji fotoperiodycznej, zwłaszcza zasianych zbyt późno - ozimych w jesieni i jarych na wiosnę. W zbożach ozimych, które mogą krzewić się nie tylko jesienią, lecz także i wiosną, należy poza ogólnym krzewieniem jesiennym określić również krzewienie wiosenne.

Ocenę krzewistości ogólnej przeprowadza się jesienią (ozime) i wiosną (ozime i jare) przez obliczenie liczby źdźbeł i liczby roślin na jednostce powierzchni. Krzewistość produkcyjną najdokładniej można ocenić tuż przed zbiorem. W ocenie tego krzewienia bierze się również pod uwagę liczbę roślin oraz liczbę płodnych kłosów (wiech) na danej powierzchni. Dzieląc liczbę wszystkich pędów wytworzonych w procesie krzewienia przez liczbę roślin, otrzymujemy współczynnik krzewistości ogólnej, dzieląc liczbę płodnych kłosów (wiech) przez liczbę roślin - współczynnik krzewistości produkcyjnej.

Dokładne określenie liczby roślin zbożowych jest trudne i pracochłonne. O ile nie jest wymagana zbyt duża dokładność to liczbę roślin zbożowych jarych i ozimych można określić wtedy, gdy rozpoczynają krzewienie. Wydzielenie pojedynczych roślin i ścisłe ustalenie liczebności w pełni krzewienia możliwe jest dopiero po ich wykopaniu.

9.1.3. Ocena plonu

Plon ziarna uzyskany z określonej powierzchni zależy bezpośrednio od liczby roślin, krzewistości produkcyjnej, liczby ziaren w owocostanie i masy ziarna. Analiza plonu uwzględniająca jego strukturalne elementy pozwala na świadome stymulowanie ich wielkości względnie ograniczenie do poziomu optymalnego z punktu widzenia plonu ziarna oraz jego jakości, jak i na ograniczenie działania czynników redukujących elementy struktury plonu. Pod pojęciem struktura plonu (komponenty plonu, składowe plonu, elementy struktury plonu) rozumie się następujące wielkości wpływające bezpośrednio na plon ziarna (PZ):

- liczba kłosów na jednostce powierzchni - LK

- masa ziarna z kłosa - MZK

- liczba ziaren w kłosie - LZK

- masa 1000 ziaren - MTZ

Czasami do elementów struktury plonu zaliczane są:

- liczba ziaren z jednej rośliny - LZR

- rozkrzewienie produkcyjne (produktywne, efektywne) - RP

- obsada roślin - OR

- masa ziarna z jednej rośliny - MZR

Między poszczególnymi elementami struktury plonu a plonem, zachodzą następujące bezpośrednie związki:

PZ = LK x MZK

LK = OR x RP

 

MZK = LZK x MTZ
	1000

lub PZ = OR x MZR

 

Gdyby RP, LZK i MTZ były stałe, to plon ziarna byłby prostoliniową funkcją OR, np.:

RP = 2

LZK = 16 szt.

MTZ = 40 g

to dla OR = 2 lub 4 lub 6 mln roślin/ha plon ziarna wynosiłby odpowiednio 2,56 lub 5,12 lub 7,68 t/ha.

Nie zawsze możliwe jest oddziaływanie tylko na jeden element struktury plonu, gdyż pozostają one ze sobą w ścisłym zależnym związku. Często zachodzi zjawisko zwane zdolnością adaptacyjną roślin, tzn., że zmniejszenie zagęszczenia roślin, np. pszenżyta w czasie zimy, może zostać zrekompensowane przez większą krzewistość produkcyjną lub lepsze wykształcenie ziarna w mniej licznych kłosach, albo przez jedno i drugie. Warunkiem praktycznego wykorzystania zdolności adaptacyjnej w polu jest przynajmniej minimalna obsada, która dzięki większej wartości innych elementów struktury plonu, może wytworzyć zadowalający plon.

Plony maksymalne uzyskuje się najczęściej przy przeciętnych wartościach wszystkich elementów struktury plonu. W warunkach korzystnych dla dojrzewania, dzięki dobremu wykształceniu ziarna, możliwy jest wysoki plon przy wartości innych elementów struktury plonu poniżej przeciętnej. Zamieszczony poniżej schemat kształtowania się elementów struktury plonu ilustruje ich wpływ na wysokość plonowania zbóż.

9.2. SZACOWANIE PLONU ZIEMNIAKÓW

Zbiór ziemniaków powinien odbywać się po osiągnięciu pełnej dojrzałości fizjologicznej. W tym czasie bulwy łatwo odrywają się od stolonów, a skórka jest całkowicie skorkowaciała. Ziemniaki zebrane w tej fazie zawierają najwięcej skrobi i są bardziej odporne na uszkodzenia mechaniczne oraz na choroby, dzięki czemu podczas przechowywania straty są najmniejsze. Uschnięte łęty świadczą o zakończonym procesie asymilacji. Wygląd części nadziemnych nie może być właściwym wskaźnikiem do określenia terminu zbioru ziemniaków. U wielu odmian zamieranie łętów występuje jeszcze przed osiągnięciem przez bulwy dojrzałości fizjologicznej. Zjawisko to może być spowodowane suszą , chorobami oraz wczesnymi przymrozkami jesiennymi. U odmian późnych mimo dojrzałości bulw części nadziemne są jeszcze zielone. Jeśli po okresie zahamowanego wskutek suszy wzrostu bulwy przyjdzie okres o sprzyjających warunkach, często występuje zawiązywanie nowych bulw, tzw. "dzieciuchów". Powstawanie na bulwach narośli, zgrubień i innych deformacji wpływa na obniżenie jakości plonu.

Podane kryteria dojrzałości nie dotyczą ziemniaków wczesnych przeznaczonych na konsumpcję. O terminie zbioru tych ziemniaków decyduje wielkość bulw (3 - 4 cm) i ich cena. W przypadku ziemniaków późnych, wobec długiego okresu wegetacji, przed przystąpieniem do zbioru celowe jest usunięcie zielonych części nadziemnych. Zabieg ten przyspiesza wytworzenie się korka na powierzchni skórki, umożliwia zmechanizowanie zbioru, a także, w przypadku porażonych łętów przez zarazę ziemniaka, zmniejsza niebezpieczeństwo porażenia bulw. Części nadziemne można usunąć mechanicznie albo stosując desykanty.

Najkorzystniejsze warunki wzrostu występują przy obsadzie 40 - 60 tys./ha. Ponieważ rozstawa przy sadzeniu mechanicznym między rzędami jest stała i wynosi 62,5 cm, to dla uzyskania odpowiedniej obsady sadzi się bulwy co 30-40 cm w rzędzie.

Przeciętną masę bulw jednej rośliny określa się dzieląc masę bulw 10 losowo wybranych roślin przez 10.

Współczynnik rozmnożenia stanowi liczba bulw spod jednej rośliny.

Szacowanie strat plonu przeprowadza się po zbiorze zasadniczym, po którym za pomocą motyki dokładnie wykopuje się pozostałe w glebie bulwy i ustala się ich procentowy udział w plonie całkowitym.

Szacowanie stopnia uszkodzeń mechanicznych bulw ustala poprzez określenie procentowego ich udziału w uzyskanym plonie.

                Po wykopaniu ziemniaków rozdziela się bulwy na frakcje wg wielkości (małe, średnie, duże). Bulwy średnie (50 - 80 g) przeznacza się na sadzeniaki - pozostałe do konsumpcji, na paszę i dla przemysłu.

9.3. SZACOWANIE PLONU BURAKÓW CUKROWYCH

Plonem głównym buraków cukrowych są korzenie. Wszystkie części korzenia są zróżnicowane morfologicznie i łatwo można je odróżnić (głowa, korzeń właściwy, ogon). Największe znaczenie ma korzeń właściwy jako surowiec dla przemysłu cukrowniczego. Bujniejszy wzrost liści powoduje większa wilgotność gleby i podwyższone nawożenie azotowe. Przyrost masy liści kończy się wcześniej niż przyrost masy korzeni. Pod koniec wegetacji plon liści maleje, a plon korzeni może wzrosnąć. Stąd stosunek masy liści do masy korzeni (współczynnik ulistnienia) zależy m. in. od terminu zbioru. Powinien on wynosić około 0,8. Zwiększenie tej proporcji na korzyść liści jest niepożądane, ponieważ głównym celem uprawy buraka cukrowego są korzenie. W okresie zamierania liści (ograniczenia produktywności) składniki pokarmowe energicznie przemieszczają się z liści do korzeni. Okres ten określamy jako dojrzałość fizjologiczną. Moment, kiedy korzenie zawierają najwięcej cukru przy zmniejszonej zawartości składników popielnych nazywamy dojrzałością technologiczną.

Zbiór buraków powinno się przeprowadzać w okresie gdy korzenie uzyskają dojrzałość technologiczną i osiągną odpowiednie rozmiary. Praktycznie dojrzałość do zbioru można poznać po żółtozielonym zabarwieniu liści, zmniejszonej ich jędrności oraz zasychaniu i odpadaniu najstarszych. Jednak decydujące znaczenie mają względy organizacyjne, np. umowa kontraktacyjna na wcześniejszą dostawę surowca do cukrowni lub uprawa roślin ozimych po burakach. Do zbioru powinno przystępować się, w zależności od przebiegu pogody, pod koniec października lub na początku listopada. Nie można jednak opóźniać zbytnio terminu zbioru w obawie przed większymi opadami i przymrozkami.

Zbiór buraków należy tak zorganizować by powstało jak najmniej strat, zarówno w korzeniach jak i liściach. W celu prawidłowego oszacowania wysokości plonu podczas ogławiania powinno ścinać się liście na wysokości 2-3 cm od wierzchołka korzenia. W miarę wzrostu odcinanej części zmniejsza się plon korzeni. Ogłowione korzenie powinno się jak najszybciej zebrać. W pozostawionych w glebie korzeniach znacznie spada zawartość cukru. Oprócz strat ilościowych mogą powstawać również straty jakościowe. Są one wynikiem wysychania korzeni, procesów gnilnych lub uszkodzeń mechanicznych.

Najkorzystniejsze warunki wzrostu buraków występują przy obsadzie końcowej (podczas zbioru) 80-90 tys./ha. Obsada ta zależy nie tylko od zastosowanych odstępów nasion podczas siewu i obsady wyjściowej (po pojedynkowaniu), ale również od kategorii agronomicznej gleby i zastosowanych zabiegów w okresie wegetacji. Przeciętną masę korzenia określa się dzieląc masę 50 losowo wybranych korzeni przez 50.Obserwacje i wyniki zapisuje się w tabeli:

                                    Szacowanie plonów roślin okopowych

PIŚMIENNICTWO

1. Gąsowski A., Ostrowska D.: Klucz do oznaczania stadiów rozwojowych niektórych gatunków roślin rolniczych. Warszawa, SGGW 1993.

2. Ignaczak S.: Rośliny zbożowe. Skrypt do ćwiczeń ze szczegółowej uprawy roślin. Cz. 1. Red. J. Sypniewski. Bydgoszcz, ATR 1991.

3. Zasady dokonywania oceny produkcji roślinnej w toku w badaniach statystycznych. Cz. 1. Rolnictwo. GUS, zeszyt metodyczny 50, Warszawa 1984.