Badania przeprowadzone w Rolniczym Zakladzie Doświadczalnym Swojec we Wrocławiu wykazały, że poletka mulczowane były bardziej uwilgotnione w całej warstwie ornej na początku oraz pod koniec okresu wegetacyjnego. Zrezygnowanie z orki przedzimowej na rzecz siewu w mulcz przyczyniło się do niewielkiego wzrostu zwięzłości gleby w okresie wschodów, natomiast w okresie zbioru największe opory gleby zanotowano na poletkach z orką przedzimową.

Na podstawie badań zagranicznych i polskich określono przydatność różnych międzyplonów ścierniskowych do uprawy konserwującej. Okazało się, że najkorzystniejsze warunki stwarza gorczyca oraz facelia i rzodkiew oleista.

Technologia produkcji buraka cukrowego wysiewanego w mulcz znajduje zastosowanie w rejonach o dużej koncentracji buraka, w krótkich płodozmianach, szczególnie na terenach o podwyższonym zagrożeniu erozyjnym i mątwikowym. Uprawa w międzyplonie odmian mątwikobójczych pozwala na ograniczenie populacji mątwika w glebie o około 40%. Nowa metoda produkcji pozwala na trzykrotne zmniejszenie nakładów na uprawę roli pod buraki, co wpływa na spadek całkowitych kosztów produkcji buraka cukrowego o około 15%.

Przedstawiona technologia uprawy buraka wysiewanego w mulcz stwarza nowe możliwości w zakresie zwalczania zarówno mątwika burakowego jak i chwastów. Do zwalczania chwastów mogą być wykorzystane allelopatyczne właściwości gorczycy białej (hamowanie rozwoju innych chwastów) oraz duża efektywność i niewielki koszt przedwschodowego stosowania na wiosnę herbicydu Roundup w dawce 1,5 l/ha. Zwalczanie chwastów w łanie buraków wysianych w mulcz z gorczycy wymaga, poza przedwschodowym użyciem małej dawki herbicydu Roundup, tylko jednego zabiegu nalistnego zamiast dotychczas zalecanych dwóch lub trzech.

Zamiast mulczu międzyplonowego można stosować rozdrobnioną słomę przedplonową. Pozwala to zaoszczędzić więcej wody w glebie i umożliwia wdrożenie tej technologii także w rejonach, gdzie częściej występują susze.

Korzyści z uprawy konserwującej

Na 52. Kongresie Buraczanym w Brukseli, który poświęcony był nowym metodom uprawy buraka cukrowego oraz podczas kolokwium inżynierów niemieckich ustalono korzyści uprawy konserwującej. Są to: zapobieganie erozji wodnej i wietrznej, poprawa struktury gleby (dzięki głębokiemu penetrowaniu korzeni międzyplonu) oraz zmniejszenie jej zlewności i skłonności do zaskorupiania się, polepszenie nośności gleby, umożliwienie wcześniejszego siewu, ulatwienie głębszego korzenienia się roślin, poprawa infiltracji wody i podsiąku kapilarnego, ograniczenie parowania wody z gleby, polepszenie żyzności i wzrost aktywności biologicznej gleby, zmniejszenie strat azotu w czasie zimy, ograniczenie zachwaszczenia, przyczynianie się do biologicznego zwalczania szkodników (odmiany mątwikobójcze) oraz zmniejszenie kosztów uprawy. Oddziaływanie konserwującej uprawy roli na wybrane właściwości gleby i  efektywność ekonomiczną przedstawiono na rysunku 4.

Rys. 4. Ekonomiczna i ekologiczna ocena różnych systemów uprawy roli

Uprawa konserwująca z zastosowaniem międzyplonu ścierniskowego wiąże się nie tylko z istotnym ograniczeniem kosztów produkcji buraka, ale także z bardzo korzystnym i długotrwałym (2-3 lata) oddziaływaniem na środowisko glebowe. Plony buraków cukrowych uprawianych tą technologią dorównują plonom z uprawy tradycyjnej (rys. 5). Wyższych plonów na plantacjach mulczowanych można się spodziewać, gdy wiosna jest sucha, a oszczędne gospodarowanie zapasami wody z zimy stwarza lepsze wyjściowe warunki dla wschodów i początkowego rozwoju siewek buraka cukrowego.

 Rys. 5. Plony korzeni buraka cukrowego: 1 – Meši (Serbia), 2 – Stephan (średnia z 7 lat), 3 – Zimmermann (średnia z 9 lat), 4 – Becker, 5 – Merkes, 6 – Brunotte, 7 – Höppner, 8 – Kessel, 9 – Zimny (Wrocław), 10 – Rajewski (Kutno), 11 – Wereszczaka (Szczecin), 12 – Gutmański (Bydgoszcz), 13 – Nowakowski (Bydgoszcz), 14 – Podłowski (Kietrz - średnia z 7 lat), 15 – Łada (Kujawy), 16 – Dzienia (Szczecin), 17 – Kordas (Wrocław), 18 – Kościelniak (Opole), 19 – Woźnica (Poznań)

Mulcz międzyplonowy chroni glebę przed erozją i wymywaniem składników pokarmowych oraz zatrzymuje znaczne ilości wody pochodzącej z opadów. Korzenie gorczycy wpływają pozytywnie na strukturę gleby i możliwości magazynowania wody, zastępując w dużym stopniu działanie orki głębokiej. Uprawa konserwująca ma szereg zalet (tab. 3).

Tabela 3. Zalety i wady uprawy konserwującej

Uprawa konserwująca wpływa także korzystnie na ochronę środowiska (tab. 4): stymuluje różnorodność biologiczną, ogranicza erozję, stabilizuje agregaty glebowe, redukuje zwięzłość i zlewność roli oraz podwyższa zawartość substancji organicznej (ponieważ nie pali się słomy na polu), węgla organicznego, fosforu i potasu w glebie. Taki sposób uprawy roli ogranicza również emisję dwutlenku węgla (mniejszy efekt cieplarniany), podwyższa aktywność biologiczną gleby i chroni wody gruntowe przed nadmiernym zanieczyszczeniem składnikami pokarmowymi. Badania wykazały, że bezpłużna uprawa roli ogranicza wymywanie herbicydów do wód gruntowych oraz wymywanie związków azotu o 85% i rozpuszczalnych form fosforanów o 65%.

Tabela 4. Stabilność  agroekosystemu w różnych technologiach uprawy

 Problemy z nazewnictwem

Uprawa konserwująca została zdefiniowana jako sposób uprawy z wykorzystaniem mulczowania, mający na celu ochronę gleby przed degradacją oraz zachowanie jej produktywności (Post. Nauk Rol. 5/1999) i przetłumaczona na wiele języków (tab. 5. Zbliżoną definicję podaje powstałe w 1999 roku w Belgii Europejskie Stowarzyszenie Rolnictwa Konserwującego (ang. European Conservation Agriculture Federation) (www.ecaf.org) z oddziałami w krajach Europy Zachodniej (Francja, Niemcy, Włochy, Portugalia, Hiszpania, Anglia, Dania, Szwajcaria). Określa ona tę uprawę jako sposób gospodarowania glebą, który minimalizuje zaburzenia w jej strukturze i w bioróżnorodności, a także ogranicza erozję, degradację gleby i straty wody.

                             Tabela 5. Nazwy uprawy konserwującej w różnych językach

Pojęcie uprawy konserwującej jest szeroko stosowane w praktyce rolniczej za granicą. W Niemczech powstało Towarzystwo Konserwującej Uprawy Roli (Gesellschaft für konservierende Bodenbearbeitung) (więcej informacji na stronie: www.gkb-ev.de). Towarzystwo to wydaje miesięcznik „Landwirtschaft ohne Pflug“ - „Rolnictwo bez pługa“ (bezpłatny próbny egzemparz czasopisma można zamówić na stronie: www.pfluglos.de).

Według norm amerykańskich, aby mówić o uprawie konserwującej, powierzchnia gleby musi być pokryta resztkami organicznymi co najmniej w 30%. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje ustawa, która wprowadza nakazy gospodarowania w rejonach szczególnie narażonych na erozję gleby. W ustawie tej m. in. zabrania się jesiennych orek na glebach przeznaczonych pod rośliny jare oraz zaleca się prowadzenie siewów bez uprawy roli. W tym celu powołano służby nadzorujące przestrzeganie ustawy.

W Polsce przez wiele lat ten system uprawy był nazywany rozmaicie (tab. 6). Obecnie ugruntował się termin "uprawa konserwująca". Inni na poprawę kondycji gruntów ornych czasowo wyłączonych z produkcji poprzez obsiew i mulczowanie używają określenia „konserwacja gleby”. W gleboznawstwie mówi się o konserwującej roli lasu w stosunku do gleby.

      Tabela 6. Określenia stosowane na uprawę konserwującą przez różnych autorów

Uprawa konserwująca, stosowana w rolnictwie integrowanym i ekologicznym oraz dobrej praktyce rolniczej, znalazła swoje miejsce w podręcznikach akademickich.

Termin „konserwacja” (łac. conservatio od łac. conservare - przechowywać, zachowywać bez uszkodzenia) oznacza ochronę, zabezpieczanie czegoś przed zniszczeniem lub zapobieganie działaniu czynników niszczących, powodujących psucie się itp. „Ochrona konserwatorska” to zabiegi mające na celu utrzymanie w stanie możliwie niezmienionym obiektu przedstawiającego wartość przyrodniczą lub kulturową. Zgodnie z tymi definicjami uprawa konserwująca jest pojęciem właściwym, mającym odpowiedniki w innych językach, i należy je upowszechniać. 

Podsumowanie

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej, gdzie szczególnie mocno podkreśla się aspekt ochrony środowiska, wymusza opracowanie korzystnych dla naszego rejonu ochronnych metod uprawy roli. Przedstawione zalety uprawy konserwującej wskazują, że metoda ta może być stosowana na większym obszarze Polski, a nie tylko na terenach zagrożonych erozją. Technologia ta sprawdziła się w zachodniej i północnej części kraju, a także w rejonie suchem (północna Wielkopolska). Można ją również stosować bez drogich siewników do siewu bezpośredniego.

Degradacja gleby i zmniejszenie jej potencjału produkcyjnego jest jednym z podstawowych problemów ochrony środowiska. Korzyści uprawy konserwującej mogą w znacznym stopniu przyczynić się do utrzymania równowagi w środowisku naturalnym.

Uprawa konserwująca jest konkurencyjna w stosunku do uprawy tradycyjnej. Według badań Zakładu Technologii Produkcji Roślin Korzeniowych IHAR w Bydgoszczy produkcja buraka cukrowego tą technologią pozwala na zmniejszenie kosztów na uprawę roli o 60-70% oraz na osiąganie dodatkowych korzyści, wynikających ze zmniejszenia: liczby zabiegów uprawowych, liczby przejazdów po polu (mniejsze ugniatanie gleby), zużycia paliwa i czasu pracy oraz kosztów produkcji buraka. W ramach omawianej technologii uprawy buraka nie wykonuje się jednego z najbardziej energochłonnych zabiegów, jakim jest orka przedzimowa. Znacznie tańsza jest także ochrona buraka. Przyczynia się to do obniżenia kosztów całkowitych produkcji buraka cukrowego o około 15%, przy zachowaniu zbliżonego poziomu plonowania i jakości przetwórczej, jakie uzyskujemy w technologii tradycyjnej.

            Przed wprowadzeniem tej technologii należy:

1)      doprowadzić glebę do wysokiej kultury,

2)      zniszczyć chwasty wieloletnie,

3)      doprowadzić glebę do właściwego pH oraz wysokiej zasobności w fosfor i potas,

4)      uzyskać właściwy stan melioracji,

5)      zdobyć odpowiednią wiedzę.

Film

          Wyniki ankiety obejmującej wszystkich plantatorów buraka cukrowego w Polsce.

 Obszerna literatura dotycząca uprawy konserwującej jest dostępna u autora: leslaw.zimny@upwr.edu.pl