Kod informacyjny nie jest nośnikiem informacji o kształcie graficznym znaków przekazu, lecz przypisuje tylko numer porządkowy ogólnej, abstrakcyjnej postaci znaku, zwanej grafemem. Np. kod UNICODE wielkiej litery A ma wartość 65, zaś grafem ma postać dwóch ukośnych kresek rozchodzących się w dół z jednego punktu, połączonych poprzeczką. Pełna, jednoznaczna informacja o kształcie znaków pisma jest niezbędnym uzupełnieniem kodu informacyjnego. Bez jego użycia tekst (czy szerzej: dokument) można przechowywać i przesyłać, ale do jego prezentacji za każdym razem niezbędne jest użycie pewnego konkretnego zestawu znaków graficznych — czyli pisma drukarskiego.
Każdy pojedynczy wzorzec znaku pisma, będący konkretyzacją schematu narzuconego przez grafem, nosi w typografii nazwę glifu. Glif jest projektem graficznym precyzującym wszystkie detale kształtu znaku: kształtu i grubości linii, ich krzywizn i załamań, itd.
Pojęcia pisma drukarskiego, czcionki i fontu, mimo że w potocznym języku bywają stosowane zamiennie, nie są równoważne. Pismo drukarskie jest abstrakcyjnym (tzn. rozpatrywanym w oderwaniu od nośnika) zestawem elementów graficznych (zgodnie z wyżej wprowadzoną terminologią — glifów) reprezentujących znaki pisma. Termin „czcionka” wywodzi się z techniki drukarskiej i oznacza materialny nośnik pojedynczego znaku. Termin „font” ma genezę w typografii komputerowej i oznacza elektroniczny nośnik pełnego zestawu glifów danego pisma.
Znajomość pism drukarskich, ich genezy, klasyfikacji i zasad stosowania, jest domeną typografii, a nie informatyki. Dlatego bieżący rozdział należy traktować nie tyle jako wyczerpujące omówienie tematu, co jako sygnalizację zagadnień istotnych z punktu widzenia zarządzania stylami w dokumentach formatowanych.
Przy prezentacji tekstów niesformatowanych decyzje co do wyboru pisma wynikają z konfiguracji oprogramowania (np. edytora, przeglądarki lub procesora wydruku). Przy prezentacji dokumentów sformatowanych użycie konkretnych pism drukarskich powinno wynikać z zastosowania zestawu stylów.
Pojęcie pisma drukarskiego powstało z chwilą wynalezienia druku. Tradycyjne pismo drukarskie wzorowane na ręcznym piśmie kopistów nosi miano antykwy. Jest to podstawowe pismo stosowane dziś w druku.
Tradycja typograficzna rozróżnia następujące gatunki pisma: antykwy szeryfowe, antykwy bezszeryfowe, pismo o stałej szerokości (pismo maszyny do pisania), pismo kaligraficzne. W obrębie jednego projektu typograficznego mówimy o różnych krojach pisma należących do jednej rodziny.
Próbki pism różnych gatunków pokazujemy poniżej na przykładzie zdania Jana Gwalberta Pawlikowskiego, zawierającego komplet znaków polskiego alfabetu.
| antykwy szeryfowe | |
|---|---|
| Antiqua | |
| Antykwa Toruńska | |
| Bookman | |
| Palatino | |
| Times New | |
| Utopia | |
| antykwy bezszeryfowe | |
| Arial | |
| Avant Garde | |
| Grotesq | |
| Helvetica | |
| Verdana | |
| pismo o stałej szerokości (pismo maszyny do pisania) | |
| Computer Modern Typewriter | |
| Courier | |
| Lucida Console | |
| pisma kaligraficzne (pisanki) i fantazyjne (ksenotypy) | |
| Chancery | |
| Comic Sans | |
| Coronet | |
Inny podział łączy się z przeznaczeniem i funkcjonalnością pism. Mamy więc: pisma dziełowe (przeznaczone do składania długich partii tekstu w książkach i czasopismach), tytułowe (do nagłówków i tytułów), matematyczne (do wyrażeń matematycznych), akcydensowe (do druków okolicznościowych i wyróżniania krótkich partii tekstu) i inne.
Znaki danej rodziny pisma są na ogół projektowane w kilku różniących się między sobą odmianach: prostej, pochyłej, kursywie.
Znaki jednej rodziny pisma mogą dodatkowo występować w odmianach różniących się pod względem: grubości (lekka, normalna, półgruba, gruba), szerokości (wąska, normalna, szeroka, rozstrzelona), wariantu (normalny, kapitaliki, wersaliki).
| prosta | kapitaliki | |
| normalna |  |  |
| półgruba |  |  |
| pochyła | kursywa | |
| normalna |  |  |
| półgruba |  |  |
Stopień pisma opisuje wielkość znaków; zazwyczaj wyrażamy go w punktach typograficznych (w jednym calu mieści się 72.27 punktu typograficznego; jeden punkt zatem stanowi ok. 0.35 mm).
W porządnie zaprojektowanym piśmie drukarskim kształt znaków jest dopasowany do stopnia pisma. Znaczy to, że znaki są projektowane odrębnie dla poszczególnych stopni pisma. Mechaniczne powiększanie lub pomniejszanie znaków daje efekt zupełnie inny, niż użycie pisma innej wielkości. Różnice są widoczne także w odstępach między znakami.
| Stopień pisma | Wielkość naturalna | Po przeskalowaniu do 18pt |
|---|---|---|
| pismo Utopia | ||
| 8pt |  |  |
| 12pt |  |  |
| 18pt |  |  |
| 27pt |  |  |
| pismo Computer Modern | ||
| 8pt |  |  |
| 12pt |  |  |
| 18pt |  |  |
| 27pt |  |  |
Komplet to zestaw rodzin pisma zaprojektowanych do łącznego stosowania. Każda rodzina składa się z zestawów znaków różnych krojów, odmian i stopni. Przyjętym zwyczajem jest nadawanie nazw rodzinom i kompletom pism. Rodziny i komplety pism podlegają ochronie prawa autorskiego jako dzieła.
Font jako nośnik pisma w świecie komputerowym.
Patrz też: formaty grafiki.
Wysokiej klasy skład elektroniczny, wzorowany na tradycjach pracy zecerów, wymaga działań bardziej finezyjnych, niż dostępne w systemach biurowych. Realizację takich skomplikowanych procesów umożliwiają systemy DTP (Desktop Publishing). Podstawowe cechy charakterystyczne składu typograficznego wysokiej jakości zostaną krótko omówione. Wskazane zostaną też te jego elementy, które pozostają do dyspozycji użytkowników biurowych procesorów tekstu.
Opis pisma drukarskiego obejmuje nie tylko kształt poszczególnych znaków, ale także zasady ich sąsiadowania. Na przykład w wielu krojach wskazane jest zmniejszenie odstępu między literą T a dowolną małą literą, lub między literami W i A. Jest to tzw. kerning, po polsku zwany podcięciem znaków.
Specyficzna wartość odstępu kerningowego może być przypisana każdej możliwej parze sąsiadujących znaków pisma. Czynności związane z kerningiem są wykonywane przez system składu na podstawie opisu fontu, a użytkownik na ogół nie ingeruje w ich przebieg.
Niektóre kombinacje znaków są w tradycji typograficznej reprezentowane pojedynczym znakiem o nieco innym wyglądzie. Są to tzw. spójki, zwane też ligaturami. Zwykły użytkownik nie musi troszczyć się o ich stosowanie: albo jego system składu potrafi to robić, albo nie.
Decyzja o podziale tekstu ciągłego na wiersze winno zapadać podczas analizy akapitu jako całości, z uwzględnieniem wpływu możliwych podziałów poprzednich i następnych wierszy na miejsce zakończenia wiersza bieżącego. Tak postępowali dawni zecerzy, i tak są zaprogramowane najlepsze współczesne systemy generowania składu.
W typografii „biurowej”, wywodzącej się z maszynopisania, symbole graficzne umieszczane są jeden za drugim w odległościach wynikających z szerokości znaków zastosowanego pisma. Decyzja o zakończeniu wiersza zapada w dogodnym miejscu na krótko przed wypełnieniem jego szerokości. Zawartość następnych wierszy w akapicie nie wpływa na miejsce złamania wiersza bieżącego.
Porównanie efektów składu akapitu przy przestrzeganiu wyżej opisanych zasad przedstawiamy na przyĸladzie poniżej. Ten sam tekst (jest to fragment książki Radhakrishna Rao Statystyka i prawda) został złożony za pomocą biurowego procesora tekstów (z lewej strony) i za pomocą wysokiej klasy systemu DTP (z prawej strony). Przestrzegano tych samych parametrów składu. Następnie wprowadzono do tekstu drobną modyfikację, oznaczoną kolorem. Tylko system „z wyższej półki” ponownie przelicza punkty podziału wierszy w całym akapicie.
| Skład wykonany przy użyciu pakietu biurowego | Skład wykonany przy użyciu wysokiej klasy systemu generowania wydruku |
|---|---|
Podczas dzielenia tekstu na wiersze pewne pole manewru zyskuje się traktując spacje (odstępy międzywyrazowe) jako odstępy elastyczne, których szerokość może się zmieniać w pewnych granicach. Jednak w obrębie wiersza tekstu spacje winny być jednakowe, a w obrębie akapitu — mieć zbliżoną szerokość. Niektóre odstępy, np. między liczbą a mianem, powinny zachować stałą szerokość.
| porównaj szerokość całego tekstu | porównaj szerokość poszczególnych słów | |
| Tekst wejściowy opatrzony dyrektywami stylów |  |
|
| zastosowanie fontów wymaganych przez style; uwzględnienie metryki fontów |
 |
|
| zastosowanie spójek opisanych w foncie |  |
|
| kerning: regulacja światła między znakami |  |
|
| elastyczne dostępy międzywyrazowe; podział na wiersze |
 |
|
| Gotowy wiersz składu |  |
|
Osobnym zagadnieniem, które musi być rozpatrywane łącznie z łamaniem wierszy, jest dzielenie wyrazów. Do jego przeprowadzenia niezbędny jest zbiór reguł obowiązujących w danym języku, uzupełniony zbiorem wyjątków od tych reguł.
Ważną procedurą typograficzną jest łamanie składu, rozumiane jako podział gotowego składu o ustalonej szerokości i nieograniczonej długości na jednostronicowe porcje zwane kolumnami. Pełne omówienie tego procesu nie mieści się w zakresie bieżącego opracowania.
Podczas łamania powinno się unikać sytuacji, w których:
Większość współczesnych systemów potrafi automatycznie wymuszać przestrzeganie przynajmniej niektórych, jeżeli nie wszystkich, spośród wymienionych reguł.
Zasadniczo panuje tendencja do ujednolicania układu fontów komputerowych zgodnie z UNICODE. Mimo to, ze względu na stosowanie ujętych w foncie spójek i innych szczególnych znaków, wysokiej jakości prezentacja typograficzna tekstu nie sprowadza się do prezentacji tekstu wejściowego znak po znaku za pomocą odpowiedniego kroju pisma.
Tradycyjne pisma drukarskie i wywodzące się z nich fonty zaprojektowano z myślą o czytaniu na papierze. Współcześnie nawet powszechnie dostępne urządzenia drukujące mają rozdzielczość rzędu tysięcy punktów wydruku na cal długości papieru lub innego nośnika. W takiej sytuacji rysunek znaków pisma po zamianie na obraz rstrowy pozostaje nadal wyraźny.
Urządzenia wyświetlające grafikę (np. monitory komputerowe) mają bez porównania niższe parametry: rozdzielczość wynosi co najwyżej kilka tysięcy punktów obrazu na całą szerokość monitora. W tej sytuacji nieunikniona jest mała dokładność odwzorowania znaków fontu.
Specjalnie projektowane fonty terminalowe zapewniają czytelność znaków prezentowanych na niewielkich matrycach pikseli. Fonty takie mniej męczą wzrok przy czytaniu z monitora. Fonty terminalowe są standardowo stosowane na terminalach znakowych oraz w edytorach plików (ale nie w trybie WYSIWYG).
Czytelność fontów na ekranach i innych urządzeniach o niewielkiej rozdzielczości ułatwia też odpowiednia korekta położenia pikseli, wzmacniająca czytelność rysunku. Praktyka ta znana jest pod nazwą hinting. Niestety, dobry hinting jest spotykany tylko w nielicznych fontach.
Jeżeli edytory, których zazwyczaj używasz, dają możliwość wyboru fontu ekranowego, to warto z niej skorzystać. Z tych samych powodów warto używać fontów ekranowych w stylach przeznaczonych dla dokumentów elektronicznych, które mają być czytane z monitorów komputerowych.
| pisma drukarskie proporcjonalne | |
| Times |  |
| Times New |  |
| w powiększeniu |  |
| antyaliasing, czyli pozorne zwiększenie rozdzielczości za pomocą interpolacji barw; pismo drukarskie proporcjonalne | |
| Times |  |
| w powiększeniu |  |
| hinting, czyli korekta układu pikseli w stosunku do oryginału mająca na celu zwiększenie przejrzystości rysunku | |
![[ ]](IMG/noimage.png) | |
| pismo drukarskie o stałej szerokości | |
| Courier |  |
| fonty terminalowe | |
| Linux Console |  |
| IBM System Mono |  |
| IBM System VIO |  |
| w powiększeniu |  |
Różne kroje pisma używane w jednym dokumencie muszą ze sobą współpracować, tzn. uzupełniać się wzajemnie i równocześnie odpowiednio kontrastować. Znaczy to, że zarówno kroje zbytnio do siebie podobne, jak i zbyt odmienne od siebie, nie nadają się do jednoczesnego wykorzystania w danym projekcie. Chyba że… no właśnie: uzasadnienie doboru krojów pisma ma podłoże estetyczne. Co prawda słychać czasem głosy, że estetyka jest rzeczą względną, ale nie podzielam tego poglądu. Kompozycja graficzna dokumentu to rzecz nieprosta i nie powinien się za nią brać nikt, kto nie ma solidnego przygotowania fachowego w kierunku grafiki. Inaczej prawie na pewno wykona pracę źle. A cierpliwe maszyny jak zwykle pozwolą na wszystko…
Nie będziemy zatem doradzać żadnych szczegółowych rozwiązań. Przy tworzeniu dokumentacji technicznej zalecimy raczej korzystanie z predefiniowanych lub tradycyjnie akceptowanych zestawów pism i opisujących je fontów.
Więcej interesujących materiałów:
Robert Chwałowski Podstawy typografii, http://typografia.ogme.pl
