Tekst sformatowany

Tekst znakowy a tekst sformatowany

W pliku znakowym każdy bajt (a czasem zespół kilku sąsiadujących bajtów) zapisu informacji reprezentuje pojedynczy znak, którego postać graficzną określa zastosowany kod informacyjny (na ogół ASCII lub UNICODE). Jeżeli więc chcemy fragment tekstu wyróżnić (np. powiększeniem znaków tekstu) lub opisać jakąś jego cechę (np. to, że jest tytułem rozdziału), to nie da się tego zrobić: musielibyśmy gdzieś w pliku zapisać informację o wielkości znaku lub o przeznaczeniu fragmentu tekstu, ale taka informacja — jako że zapisana w ciągu bajtów — byłaby zrozumiana nie tyle jako opis właściwości pewnych znaków, co jako dodatkowe znaki tekstu, o postaci określonej przez kod informacyjny.

Tekst sformatowany, oprócz warstwy treściowej, może zawierać dodatkowe informacje na temat swojej struktury i sposobu prezentacji. Opis struktury polega na określeniu roli poszczególnych fragmentów w dokumencie (np. podział na rozdziały, wyliczenia, cytaty), zaś pojęcie sposobu prezentacji odnosi się do określenia wyglądu tych fragmentów (np. decyzje o kroju i wielkości pisma lub o szerokości tekstu i głębokości wcięć).

Ostatecznym przeznaczeniem dokumentu jest zwykle wydruk, czyli obrazek składający się z punktów tuszu, atramentu lub farby drukarskiej, układających się w czytelne znaki na papierze. Czasami ostateczną postacią dokumentu już w zamierzeniu jest postać elektroniczna (np. strona internetowa lub interaktywna dokumentacja podręczna). Sposoby zapisu i przechowywania dokumentów sformatowanych mają służyć zarówno łatwemu wprowadzaniu zmian do ich treści i struktury, jak też łatwemu nadawaniu pożądanego wyglądu i generowaniu wydruku.

Zasady poprawnego pisania i formatowania

Przed przystąpieniem do omawiania budowy dokumentu przypomnimy najważniejsze reguły dotyczące interpunkcji, pisowni i stosowania znaków typograficznych.

Interpunkcja i pisownia

Zasady dotyczące interpunkcji są takie same we wszystkich rodzajach dokumentów, niezależnie od używanego zestawu znaków, sposobu formatowania i stosowanych narzędzi. Zasady te zostały omówione przy okazji dyskusji nad przechowywaniem tekstu ciągłego w plikach znakowych.

Wielkimi literami rozpoczynamy zdania, nagłówki i nazwy własne oraz piszemy niektóre skróty. W innych sytuacjach nie używamy wielkich liter — zwłaszcza nie robimy tego w tytułach ani w nagłówkach. Prezentacja tekstu napisanego małymi literami za pomocą wielkich liter (wersalików), a jeszcze lepiej za pomocą kapitalików, jest sprawą umiejętnej redakcji i nie wymaga przepisywania tekstu wielkimi literami.

Znaki typograficzne

Dorzucimy jeszcze kilka uwag związanych z możliwością korzystania z pełnego repertuaru znaków UNICODE.

• W UNICODE mamy do dyspozycji różne rodzaje kresek poziomych, których używamy w odpowiednich okolicznościach:
  • łącznik (-, znak ASCII numer 45 = x2d) jest znakiem interpunkcyjnym wewnątrzwyrazowym; stosujemy łączniki w nierozdzielnych zestawach słów typu biało-czerwony, słodko-kwaśny, w połączeniach typu 32-bitowy, 256-znakowy oraz w podwójnych nazwiskach: Kowalska-Nowak.
    Uwaga: w wyrażeniach programistycznych zapisywanych kodem ASCII łącznik przejmuje także rolę znaku minus, np. x := -c/b;
  • półpauza (–, znak UNICODE numer 8211 = x2013) jest znakiem interpunkcyjnym międzywyrazowym; służy do zaznaczania okresów trwania, rozciągłości i wzajemnych relacji: stosunki Kościół–państwo, trasa Warszawa–Wrocław itp. Umieszczamy ją także między nazwiskami osób stanowiących zespół: twierdzenie Kroneckera–Capellego. Czasami półpauzy używa się zamiast kreski liczbowej w wyrażeniach typu: lata 1989–2000, strony 112–136. Przed i za półpauzą nie umieszczamy spacji. Można też konsekwentnie używać półpauzy zamiast pauzy, lecz wtedy otaczamy ją z obu stron spacjami;
  • kreska liczbowa (‒, znak UNICODE numer 8210 = x2012) służy do zaznaczania okresów trwania i rozciągłości wyrażonych za pomocą liczb: lata 1989‒2000, strony 112‒136 itp. Przed i za kreską liczbową nie umieszczamy spacji. Czasami zamiast kreski liczbowej używana bywa półpauza;
  • pauza (—, znak UNICODE numer 8212 = x2014) oddziela wtrącenia w zdaniach — tak jak w tym miejscu — od dalszej części wątku zasadniczego. Pauzę od tekstu powinna oddzielać spacja. Czasem rezygnuje się z pauz na korzyść półpauz;
  • kreska dialogowa (―, znak UNICODE numer 8213 = x2015) zaznacza początki wypowiedzi w dialogach. Kreskę od tekstu powinna oddzielać spacja o stałej szerokości. Czasem rezygnuje się z kresek dialogowych na korzyść pauz lub półpauz;

    Uwaga: w plikach znakowych ASCII zawierających tekst przeznaczony do czytania lepiej jest zastąpić pauzy, półpauzy i kreski dwoma, a nawet trzema sąsiadującymi łącznikami (np. strony 112--136, trasa Warszawa--Wrocław lub poczekaj --- niech no pomyślę --- wiem!), niż pojedynczym łącznikiem (który pozostawiamy w zwrotach takich, jak np. czarno-biała krowa dwu-, trzy- lub czterorożna z obsługą dźwięku 32-bitowego). Jest to stary zwyczaj, wywodzący się z czasów maszyn do pisania;

  • znaku minus (−, znak UNICODE numer 8722 = x2212) używamy do przedstawiania operacji odejmowania: Δ = b² − 4ac (z odstępami z obu stron) lub zmiany znaku wyrażenia na przeciwny: x = −c/b (bez odstępu).
    Uwaga: w wyrażeniach programistycznych zapisywanych kodem ASCII rolę znaku minus przejmuje łącznik, np. x := -c/b.
• Używamy właściwych cudzysłowów:
  • do wyrazów i zwrotów w obszarze tekstu nie ujętym w cudzysłowy stosujemy „podwójne cudzysłowy apostrofowe”, a nie ,,przecinki i apostrofy'';
  • do wyrazów i zwrotów w obszarze tekstu ujętym w cudzysłowy podwójne stosujemy »cudzysłowy kątowe«, a nie >>znaki „większy” i „mniejszy”<<;
  • analogiczne uwagi odnoszą się do ‘cudzysłowów pojedynczych’, których nie należy mylić z podobnymi do nich `cudzysłowami' z zestawu ASCII dostępnymi bezpośrednio na klawiaturach;
  • symbol "cudzysłowu znakowego", który kiedyś spełniał funkcje cudzysłowu w maszynopisach, w rzeczywistości jest symbolem cala. Stosujemy go tylko w wyrażeniach technicznych jako jednostkę miary (cale, sekundy) lub jako ogranicznik ciągów znakowych (napisów, łańcuchów) w informatyce — w tym także jako ogranicznik nazw plików i składników wiersza poleceń.
    Uwaga: w plikach znakowych ASCII zawierających tekst w języku naturalnym, lepiej jest zastąpić cudzysłowy ,,układem dwóch przecinków i odpowiednio dwóch apostrofów'' udających cudzysłowy podwójne, niż "cudzysłowami znakowymi". W każdym razie taka praktyka ułatwia późniejsze doprowadzenie maszynopisu do akceptowalnej postaci;
  • przy powoływaniu się na tytuły artykułów i książek warto rozważyć możliwość użycia kursywy zamiast „cudzysłowów”. Na ogół nie wskazujemy kroju pisma bezpośrednio; służą do tego wyspecjalizowane narzędzia.
• Wielokropek (…) wygląda jak trzy kropki ułożone jedna za drugą, ale jest to pojedynczy znak.
• Dbamy o poprawny zapis liczb (z przecinkiem dziesiętnym, jedynie w razie wyraźnej potrzeby z kropką, ale zawsze jednolicie w całym tekście; cyfr nie oddzielamy od siebie żadnymi odstępami, a jeśli już, to specjalną wąską spacją przeznaczoną tylko do grupowania cyfr):

  Dobrze	Źle
  1,23	1, 23 1 , 23 1 ,23
  1.23	1. 23 1 . 23 1 .23
  −1.23	-1.23 − 1.23
  123456.78	123 456.78
  1.23E4 1.23E+4 1.23E−4	1.23 E 4 1.23 E −4

Jeżeli zasady nie narzucają czegoś, a nawet jeżeli czasem postępujemy wbrew nim, liczy się konsekwencja: zawsze róbmy jedną rzecz w ten sam sposób.

Dyrektywy istotne dla generowania składu dokumentu

• Spacje służą do oddzielania wyrazów i innych jednostek tekstu, a nie do wyrównywania tekstów w pionie. Wyrównywanie pionowe uzyskujemy różnego rodzaju systemami tabulacji lub w tabelach.
• Znak tabulacji służy do oddzielania pól w tabelach i zbiorach danych. Systemy tabulacji służą do pionowego wyrównywania kolumn prezentowanego materiału. Niepoprawne jest stosowanie znaków tabulacji dla uzyskania odstępu poziomego oraz wielokrotne powtarzanie znaku tabulacji dla doraźnego wyrównania danych w pionie. Wyrównanie takie uzyskamy deklarując długość skoku tabulacji. Poszczególne systemy umożliwiają stosowanie różnego rodzaju tabulatorów, za pomocą których wyrównuje się linie kolumn wzdłuż lewej lub prawej krawędzi albo ustawia się w pionie wskazane znaki (np. separatory części dziesiętnej liczb).
• Akapit jest jednostką tekstu, stanowiącą całość pod względem logicznym. Akapit kończymy znakiem końca akapitu. Nie kończymy akapitu, jeżeli nie został zakończony jego wątek treściowy. W szczególności akapit winien składać się z kompletnych zdań.
• Akapity można rozpoczynać wcięciem poziomym ustalonej wielkości. Akapity można oddzielać od siebie odstępem pionowym. Obie te wielkości powinny być zdefiniowane w systemie składu jako właściwości akapitu. W szczególności niepoprawne jest: oddzielanie akapitów (a także innych bloków tekstu, np. nagłówków) pustym akapitem („pustym wierszem”, „Enterem”) oraz używanie spacji lub znaków tabulacji zamiast wcięć akapitowych.
• Jeżeli musimy zakończyć wiersz nie kończąc akapitu, używamy znaku (polecenia) wymuszonego końca wiersza. Dalszy tekst rozpoczyna się wtedy od nowego wiersza, lecz stanowi część tego samego akapitu.
• Nie przenosimy samodzielnie fragmentów wyrazów do nowego wiersza. Niech decyduje o tym nasz system formatowania.
• Zakaz końca wiersza zabrania zakończenia wiersza w danym miejscu. Stosujemy go w sytuacjach wyjątkowych; np. nie łamie się adresów komputerowych ani liczb, o ile nie są zbyt długie.
• Spacja niełamliwa to odstęp między wyrazami, których nie wolno rozdzielić znakiem końca wiersza. Umieszczamy ją m.in. po spójnikach i przyimkach jednoliterowych: „a”, „i”, „o”, „u”, „w”, „z”, między liczbą a jej mianem: „22 zł”, „3 km”, „str. 12” itp.
• Zakaz końca strony zabrania zakończenia strony w danym miejscu. Możemy go zastosować np. między nagłówkiem rozdziału a pierwszym akapitem lub między przykładem a początkiem jego objaśnienia.
• Wymuszony koniec strony bywa stosowany np. przed rozpoczęciem nowego rozdziału lub przed długą tabelą. Wstawianie pustych akapitów tak, by początek następnego rozdziału lub fragmentu „przeszedł” na następną stronę, jest błędem!

Przedstawionych wyżej zasad interpunkcji i poprawnego wprowadzania tekstu powinniśmy przestrzegać zawsze, tak w przy tworzeniu dokumentów znakowych, jak i sformatowanych.

Struktura logiczna dokumentu

Celem formatowania dokumentów jest sensowna ekspozycja sensownej treści. W dobrze zaprojektowanym dokumencie da się wyróżnić następujące poziomy (warstwy) informacyjne:

• warstwa treściowa dokumentu służy do przechowywania jego treści. Zazwyczaj jest ona wyrażona za pomocą jednego z kodów informacyjnych;
• warstwa strukturalna dokumentu służy do przechowywania informacji o jego budowie;
• warstwa prezentacyjna dokumentu służy do przechowywania informacji o jego ostatecznym wyglądzie. W poprawnie zaprojektowanych dokumentach jest ona oddzielona od warstwy treściowej i strukturalnej.

Warstwy informacyjne związane z dokumentem zilustrujemy wstępnym przykładem, który ukazuje kolejne etapy procesu projektowania dokumentu. Skupimy się na uzupełnieniu warstwy treściowej precyzyjną informacją o strukturze, na razie zaniedbując sprawę prezentacji.

Zasadnicze elementy dokumentu

Poziom językowy

Na poziomie treści przekazywanej językiem pisanym wyróżnimy jednostki takie, jak: litery, słowa i zdania. Wyodrębnienie tych jednostek nie powinno sprawić kłopotu osobie potrafiącej czytać. Pamiętajmy jednak, że wyodrębnienie zdania z tekstu wymaga jego rozumienia, gdyż kropki i wykrzykniki mogą oznaczać co innego, niż koniec zdania.

Informacji związanych z tym poziomem nie będziemy znakować.

Poziom znaczeniowy

Ciągi zdań stanowiące logiczną całość grupuje się w akapity. Akapit jest wyróżniany w druku jako wyodrębniony blok. Istnieją też inne powody, dla których dany fragment zasługuje na wyodrębnienie. Do typowych przykładów należą: obszerne przytoczenia cudzych wypowiedzi, przytoczenia zestawów danych, przytoczenia kodu źródłowego programów, wypunktowania i wyliczenia, równania, definicje, podsumowania. Szczegóły dotyczące znakowania wyróżnień blokowych oraz list i wyliczeń (z numeracją włącznie) omawiamy w osobnych przykładach.

Oprócz bloków tekstu, mamy jeszcze do czynienia fragmentami tekstu bieżącego — mogą to być pojedyncze znaki, słowa, lub zwroty — które z jakiegoś powodu zasługują na wyróżnienie, lecz nie będą tworzyć osobnego bloku. Do typowych powodów takich wyróżnień należą: krótkie przytoczenia, nazwy cytowanych dzieł, nazwiska cytowanych autorów, nazwy zmiennych, definiowane pojęcia, nazwy instytucji, nazwy marek handlowych, nazwy plików komputerowych i wiele innych. Szczegółową dyskusję wyróżnień logicznych znaków i słów w tekście bieżącym zamieściliśmy w osobnym zestawie przykładów.

Poziom hierarchiczny

Obszerny dokument ma budowę hierarchiczną: składa się z części, rozdziałów i podrozdziałów. Każdy z tych elementów na ogół rozpoczyna się od nagłówka, czasami niezbędne są również dodatkowe elementy.

Istotę znakowania hierarchii dokumentu zademonstrowano za pomocą prostego przykładu.

Patrząc na dokument jako całość można też zauważyć, że niektóre jego fragmenty nie są częścią tekstu zasadniczego, lecz pełnią rolę pomocniczą. Do typowych elementów pomocniczych należą:

• notki, przypisy, tabele, grafika, ilustracje, streszczenia, … — te elementy wnoszą do dokumentu nową treść, uzupełniając tekst zasadniczy;
• spisy treści, spisy literatury — te elementy powinno dać się wygenerować z zawartości dokumentu;
• elementy projektu wydruku: główka i stopka stronicy, prowadzenie numeracji stron, żywa pagina. Również te elementy powinny być generowane automatycznie, choć niezbędne jest określenie ich ogólnej formy.

Tok projektowania dokumentu

Treść znakowa niesformatowana

(rysunek dostępny w postaci pliku gif, PostScript lub PDF)

Wyodrębnienie struktury dokumentu

(rysunek dostępny w postaci pliku gif, PostScript lub PDF)

Oznaczanie struktury dokumentu (znakowanie)…

…za pomocą języka HTML (rysunek dostępny w postaci pliku gif, PostScript lub PDF)
…za pomocą języka L^aT_eX (rysunek dostępny w postaci pliku gif, PostScript lub PDF)

Określenie szczegółów prezentacyjnych

(ten etap odłożymy na później; na razie ktoś go będzie wykonywał za nas)

Ostateczna wizualizacja (wydruk)

jedna z wielu możliwych propozycji (rysunek dostępny w postaci pliku gif, PostScript lub PDF)

Dlaczego warto opisywać strukturę, a nie tylko wygląd?

Opis struktury

Definiowanie struktury jest czynnością ważniejszą i ogólniejszą od definiowania wyglądu. Na przykład atrybut „tytuł rozdziału” przypisany fragmentowi tekstu oznacza, że w danym miejscu rozpocznie się nowy rozdział o zadanym tytule. Stosownie do tego, tytuł może zostać złożony znakami odpowiedniej wielkości i kroju, a za tytułem będzie wstawiony odpowiedni odstęp. Jeżeli jest to wymagane, rozdział otrzyma numer, który pojawi się automatycznie w nagłówku. Być może rozdział powinien rozpoczynać się od nowej strony; także i to zostanie zrobione automatycznie. Będzie też możliwość automatycznego wstawienia tytułu — wraz z numerem rozdziału i numerem strony — do spisu treści. Ale najważniejsze jest to, że wszystkie fragmenty tekstu opatrzone tym atrybutem będą traktowane w dokładnie ten sam sposób: krój i wielkość pisma, odstępy i sposób wyrównywania będą we wszystkich rozdziałach identyczne, gdyż będą wynikać z oznaczenia odpowiednich fragmentów.

Powyższa uwaga dotyczy także innych elementów tekstu (jak cytaty, wyróżnienia terminów, przykłady, podpisy tabel itp.).

Opis wyglądu

Moglibyśmy wybrać pozornie prostsze rozwiązanie: rozpocząć nową stronę, wstawić kilka pustych akapitów (niech będzie 3), napisać dużymi, grubymi literami „Rozdział 2.”, w następnym wierszu umieścić tytuł rozdziału, również złożony znakami o dużych rozmiarach (może trochę większymi, niż słowo „Rozdział”?), pod nim wstawić jeszcze dwa wiersze wolne (ojej… chyba nie ta wielkość znaków! — a może to były trzy wolne wiersze?). Jeżeli nawet osiągniemy zbliżony wygląd wszystkich nagłówków, będzie to efektem tylko i wyłącznie naszych mozolnych prac plastycznych. Jakakolwiek zmiana wymagań co do wyglądu nagłówków pociągnie za sobą żmudne prace redakcyjne w całym tekście.

Jest jeszcze prostsze rozwiązanie, stanowiące konsekwentne rozwinięcie poprzedniego: wziąć pędzelek, maczać w tuszu lub farbie drukarskiej i kreślić wydruk na nośniku papierowym. Przesada?…

Tekst a hipertekst

Zwykły tekst czyta się w jednym kierunku, kolejno od początku do końca.

Hipertekst to sposób przekazu informacji, umożliwiający czytanie dokumentu w kolejności innej, niż od początku do końca. Dokument hipertekstowy zawiera odsyłacze do innych swoich fragmentów lub do innych dokumentów. Mają one ułatwić np. podążanie za wątkiem tematycznym lub uzyskanie dodatkowych wyjaśnień.

Papierowa realizacja hipertekstu jest dość skomplikowana i nieporęczna; podczas czytania wymaga częstego wertowania dokumentu. Pionierskie urządzenia do czytania hipertekstu, zaprojektowane w latach 40. XX wieku przez Vannevara Busha, były oparte o konstrukcje mechaniczne. Zalety hipertekstu mogą w pełni docenić dopiero czytelnicy dokumentów elektronicznych. Hipertekst stanowi podstawę działania sieci WWW.

Elektroniczne dokumenty hipertekstowe można przechowywać w postaci kodu źródłowego języków strukturalnego formatowania tekstu (np. HTML lub L^aT_eX), w prywatnych formatach aplikacji użytkowych, a także w formatach finalnych (np. PDF).

Jak logika wpływa na prezentację dokumentu?

Logiczne kryteria doboru pisma

Zastosowanie konkretnego kroju i wielkości pisma może wynikać z przyczyn logicznych:

• z roli danego fragmentu w dokumencie: tytuł, nagłówek, podpis rysunku lub tabeli, tekst zasadniczy, przypis, cytat, odsyłacz;
• z potrzeby wyróżnienia fragmentu ze względu na jego wagę lub nacisk emocjonalny;
• z potrzeby wyróżnienia fragmentów pełniących specjalną rolę w treści: nazwy plików, dane liczbowe, nazwy firm i produktów.

Każdej z logicznie umotywowanych przyczyn stosowania w tekście wyróżnień winien odpowiadać element znakowania logicznego i odpowiedni styl.

Logiczne kryteria stosowania odstępów

Stosowanie odstępów poziomych i pionowych może wynikać z przyczyn logicznych:

• wcięcie pierwszego wiersza w akapicie;
• wyróżnienie nagłówka odstępami nad i pod nim;
• wyróżnienie końca akapitu (lub bloku innego typu) dodatkowym odstępem pionowym.

Wszystkie przypadki stosowania odstępów umotywowane logiką budowy dokumentu winny zostać uwzględnione w stylach poszczególnych elementów.

Techniczne cechy dokumentu opisujące jego wygląd

Przy projektowaniu logicznym skupiamy się na treści i strukturze dokumentu. Pomóc w tym może konsekwentne oddzielenie procesu budowania dokumentu od procesu nadawania mu wyglądu. Na tym etapie pracy polega ono na całkowitym ignorowaniu wymagań dotyczących prezentacji dokumentu.

Wysokiej klasy systemy składu dokumentów nadają im automatycznie odpowiedni wygląd. Jeżeli korzystamy z tego typu programów, bezpośrednie kształtowanie wyglądu wydruku może się zdarzyć tylko jako wyjątek.

Niżej wymienimy najważniejsze spośród cech prezentacyjnych dokumentu. Nie mają one żadnego związku z budową logiczną i winny być kształtowane jedynie pośrednio, tzn. przez styl. Stylom poświęcimy dużo uwagi w dalszym toku rozważań.

Nadawanie fragmentom dokumentu cech wizualnych jest w przeważającej liczbie sytuacji pracą wtórną, wynikającą z uprzedniego określenia ich roli w dokumencie. Praca ta nadaje się bardzo dobrze do zautomatyzowania. Dlatego najwłaściwszym sposobem zarządzania wyglądem dokumentu jest korzystanie z zestawu odpowiednich stylów, związanych z zastosowanymi elementami budowy dokumentu. Zagadnieniu temu poświęcimy osobny temat.

Niżej wymienimy najważniejsze spośród cech prezentacyjnych dokumentu. Nie mają one żadnego związku z budową logiczną i winny być kształtowane jedynie pośrednio, tzn. przez styl. Stylom poświęcimy dużo uwagi w dalszym toku rozważań.

Wygląd akapitów

Odstępy pionowe między akapitami, interlinia, głębokość wcięć akapitowych, sposób wyrównywania akapitów. Z wymienionych właściwości wynika podział akapitu na wiersze.

Techniczne kryteria doboru pisma

Dobór kroju i wielkości pisma to kwestia czytelności i estetyki. Poszczególne kroje muszą ze sobą kontrastować i jednocześnie uzupełniać się, tak by powstało wrażenie harmonii.

Strona wydruku

Marginesy: górny i dolny, rozmiary główki, korpusu i stopki, podział tekstu na strony.

Miejsce i postać numeracji stron, żywa pagina generowana z zawartości dokumentu.

Co automaty zrobią za nas, a o czym musimy sami pamiętać

Przedstawionych wyżej zasad interpunkcji i poprawnego wprowadzania tekstu powinniśmy przestrzegać zawsze, tak w przy tworzeniu dokumentów znakowych, jak i sformatowanych.

Środowiska formatowania dokumentów, edytory i procesory tekstu na ogół są w stanie automatycznie złożyć nieskomplikowany tekst zgodnie z wymaganiami narzuconymi z zewnątrz lub określonymi przez autora. Nie należy im w tym przeszkadzać. Podział na wiersze, dzielenie wyrazów, wyrównywanie tytułów, realizacja odstępów pionowych po tytułach i między akapitami, wcięcia akapitowe, podział na strony powinny być wykonywane automatycznie. Ręcznie poprawiamy tylko to, czego używany przez nas program nie jest w stanie sam zrobić.

Dobrze przeprowadzony skład dokumentu musi brać pod uwagę wiele faktów, a między nimi następujące:

• ostatni wiersz akapitu powinien zawierać więcej tekstu, niż jedno krótkie słowo,
• ostatni wiersz akapitu nie powinien znajdować się na początku nowej strony,
• strona nie powinna się kończyć po jednym wierszu nowego akapitu; w takim przypadku należy ją raczej zakończyć przed tym akapitem,
• strona nie powinna kończyć się nagłówkiem rozdziału lub podrozdziału,
• w całym dokumencie odstępy między słowami powinny być zbliżonej wielkości.

Niektóre środowiska edycji są tak „przyjazne” dla użytkownika, że w domyślnej konfiguracji wyręczają go w podejmowaniu decyzji co do pisowni wyrazu wielką literą, rozpoczynania i kończenia wyliczeń lub ich elementów czy też co do zastosowania tego, a nie innego znaku cudzysłowu lub kreski poziomej. Takie wspomaganie jest pożyteczne, jeżeli oszczędza świadomemu operatorowi wielokrotnego wykonywania nużących czynności, ale prowadzi do nieporozumień, kiedy operator akceptuje wszystkie propozycje zmian niezależnie od tego, czy są zasadne.

Zalecam bardzo ostrożne korzystanie z tego typu wspomagania. Tłumaczenie, że komputer tak chciał nie zwolni autora dokumentu z odpowiedzialności za jego treść i sens ani redaktora za jego opracowanie typograficzne.

Sposoby zapisu i edycji dokumentów

Języki formatowania tekstu

Tekst formatowany to plik tekstowy, w którym treść przekazywana za pomocą wyglądu znaków jest uzupełniona o komendy określające (pośrednio lub bezpośrednio) sposób jej eksponowania. Przykładami tego typu są dokumenty HTML. Komendy formatowania, zapisane również tekstowo, stanowią język poleceń opisujących strukturę i wygląd dokumentu. W tym sensie tekst źródłowy dokumentu jest plikiem znakowym. Właściwy wygląd dokumentu można uzyskać wykonując zamieszczone w tekście polecenia formatowania (z grubsza tak, jakby zecer przygotowywał skład, czytając maszynopis tekstu i umieszczone na nim czerwonym ołówkiem wskazówki redaktora). Sam dokument nie jest więc zapisany znakowo, bo istotną część treści zapisu stanowią polecenia, które trzeba wykonać w celu otrzymania dokumentu w jego końcowej postaci. Zwykle robi to wyspecjalizowany program, generujący obraz, wydruk lub plik binarny. W przypadku dokumentów HTML nazywamy go często klientem lub przeglądarką.

Podstawową zaletą języków formatowania jest ich przenośność, rozumiana jako całkowita niezależność od oprogramowania systemowego i użytkowego. Dokument jest przechowywany w pliku znakowym, więc w definicji języka nie ma ani słowa o sposobie wprowadzania poleceń formatowania. Dokumenty takie można tworzyć, korzystając z różnego typu programów, nie mających ze sobą nic wspólnego. Niektórzy czynią to zwykłym edytorem znakowym, inni korzystają z edytorów klasy WYSIWYM (What You See Is What You Mean — dosł. widzisz to, co masz na myśli) ukazujących wstępnie sformatowany tekst na ekranie i wspomagających wydawanie poleceń. Jeszcze inni wolą edytory klasy WYSIWYG (What You See Is What You Get — dosł. widzisz to, co dostajesz) ukazujących na monitorze ostateczną postać dokumentu. Wiele języków formatowania ma opracowane oprogramowanie do tworzenia, przetwarzania i drukowania dokumentów. Wiele z tego typu programów ma licencje darmowego użytkowania. Dokumenty, tworzone wiele lat temu w języku HTML, T_eX lub troff (są to nazwy kilku języków formatowania tekstu) dziś bez większego trudu można odczytać (w końcu to tylko pliki znakowe), sformatować i wydrukować, i to w wielu — nieraz bardzo różniących się między sobą — środowiskach edycji i systemach operacyjnych.

Edytory wizualne

Edytory i procesory tekstu klasy WYSIWYG są — w przeciwieństwie do języków opisu struktury dokumentu — zorientowane na projektowanie wizualne dokumentu i nadanie mu wyglądu. Oznacza to z jednej strony, że nie trzeba uczyć się konkretnego języka poleceń, by napisać i wydrukować nieskomplikowany tekst (np. list). Z drugiej strony, przeciętny autor ma mniejszą wiedzę na temat poprawnego projektowania budowy obszernego tekstu, niż specjaliści, którzy projektują systemy składu dla języków formatowania. Prawidłowe zdefiniowanie struktury dokumentu za pomocą edytora wizualnego jest co prawda możliwe, lecz wymaga niemałej staranności i dyscypliny. Dlatego efekty bezpośrednich prac autora nad wyglądem tekstu, nawet prowadzonych w dobrej wierze, są zazwyczaj żałosne lub co najwyżej niezadowalające.

Dokument zaprojektowany wizualnie nadaje się w zasadzie tylko do jednorazowego wydrukowania; każdy inny sposób jego wykorzystania będzie wymagał dużej ilości pracy. Na przykład „zszycie” wielu odrębnie utworzonych tekstów i nadanie im jednolitego wyglądu jest zadaniem nietrudnym, jeżeli autorzy nadawali dokumentom strukturę według tego samego wzorca. Podobne „zszycie” dokumentów zaprojektowanych tylko wizualnie jest zadaniem beznadziejnie pracochłonnym, którego nie da się zautomatyzować. Dlatego złośliwi powiadają, że programy WYSIWYG należałoby określać jako All What You Get Is What You See (masz tylko to, co widzisz).

Większość programów WYSIWYG preferuje swój własny format zapisu dokumentu, co niewątpliwie wiąże użytkownika z produktem i jego producentem. Formaty związane z konkretną aplikacją mają dość krótki żywot z uwagi na burzliwy rozwój technik informatycznych. Z drugiej strony formaty te umożliwiają pełniejsze wykorzystanie możliwości konkretnego edytora. Dokumenty można też zapisywać w formatach przenośnych. Rolę takiego formatu — oprócz HTML — miał szansę pełnić język zapisu dokumentu zwany RTF (Rich Text Format). Niestety, jego twórcy nie zadbali o powszechną dostępność definicji języka ani o jego ukierunkowany rozwój. Dzisiaj mamy do czynienia z wielką liczbą niezgodnych ze sobą wersji RTF.

Jest prawdopodobne, że rola uniwersalnego nośnika informacji o dokumencie przypadnie uniwersalnemu językowi znaczników XML (Extensible Markup Language). Z roku na rok znajduje on coraz szersze zastosowanie i jest obsługiwany przez coraz szerszą grupę systemów użytkowych.

W pierwszych latach XXI wieku na bazie XML wypracowany został format przechowywania dokumentów noszący nazwę OpenDocument. W roku 2006 został on oficjalnie przyjęty jako międzynarodowy standard ISO. Istnieje więc realna szansa na uporządkowanie sytuacji.

Istnieją też edytory wizualne, wspomagające tworzenie i zapis dokumentu w jednym z języków formatowania (np. HTML). W opozycji do WYSIWYG, określa się je niekiedy skrótem WYSIWYM dla podkreślenia, że wspierają one użytkownika w utrzymaniu przejrzystego logicznego projektu dokumentu. Rola tych edytorów polega na odciążeniu autora od pamiętania szczegółów konstrukcji używanego języka, ale nie pretendują one do wyręczania autora w myśleniu — a taki szczytny cel najwyraźniej przyświeca projektantom wielu systemów WYSIWYG. Bardzo dobre edytory tej klasy dla dokumentów HTML oferuje np. pakiet Mozilla/SeaMonkey; istnieją także narzędzia WYSIWYM związane z obsługą innych formatów dokumentów.

Języki opisu wydruku

Za szczególne formaty opisu wyglądu dokumentu (ale już nie jego struktury) można uważać języki opisu wydruku, np. PostScript (pliki ps), lub formaty prezentacji elektronicznej, np. Portable Document Format (pliki pdf), oba opracowane przez firmę Adobe Inc. Służą one do przechowywania gotowych dokumentów, nie przeznaczonych do poprawy: można je łatwo wydrukować lub oglądać, lecz ich edycja nie ma większego sensu, gdyż nie ma w nich informacji o szkielecie dokumentu związanym z jego budową logiczną. Ich interpretację pozostawmy specjalistom.

Formaty zapisu a dobre obyczaje

Dopóki dokument powstaje wysiłkiem jednej osoby i nie jest rozpowszechniany w postaci pliku, format zapisu jest wyłącznie sprawą wygody autora. Jednak przy przekazywaniu pliku, czy to w celu współredagowania, czy rozpowszechniania gotowego dokumentu, trzeba wykazać się pewnym stopniem świadomości i wyobraźni.

Dokumenty przesyłane pocztą elektroniczną zapisujemy w jak najprostszej postaci (najlepiej jako zwykły plik znakowy). Adresat łatwo go odczyta, niezależnie od posiadanego oprogramowania. Mały rozmiar pliku mniej obciąża sieć przy transmisji.

Strony internetowe najlepiej pozostawić w formie „surowej” — tak by czytelnik za pośrednictwem swojej przeglądarki mógł sam wpływać na ich ostateczny wygląd. Jeżeli dodatkowe instrukcje są niezbędne, to należałoby je załączyć raczej w postaci zestawu stylów, niż dodatkowego znakowania.

Więcej problemów przysparza kwestia wymiany dokumentów tworzonych przy użyciu edytorów WYSIWYG. Konieczność odczytania dokumentu zapisanego w prywatnym formacie takiego edytora zmusza użytkownika do posiadania konkretnej (np. najnowszej) wersji konkretnego programu, a w konsekwencji często także konkretnego systemu operacyjnego, a nawet komputera odpowiedniego typu. Dokumenty, zapisane kilkanaście lat temu przez będące wówczas w użyciu edytory, po których nie ma już śladu, są dziś praktycznie nie do odczytania: nie ma programu, który by to zrobił. Z tych i innych względów formaty prywatne aplikacji (np. format sdw programu Sun StarWriter, format doc programu Microsoft Word lub format wpd programu Corel WordPerfect) można stosować do przechowywania własnych kopii roboczych dokumentu. Dokumenty przekazywane innym osobom powinny być zapisane albo w jednym z dobrze udokumentowanych formatów roboczych gwarantujących przenośność (np. HTML, RTF, OpenDocument), albo w formacie opisującym wydruk (np. PostScript lub PDF), chyba że umówimy się osobiście co do innej formy zapisu.

© Copyright 2000–2009, 2015 by Jan Jełowicki, Katedra Matematyki Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
✉ janj@aqua.up.wroc.pl
⌂ http://karnet.up.wroc.pl/~jasj