Leksykografia rolnicza

LEKSYKOGRAFIA ROLNICZA - LEXICOGRAPHY OF AGRICULTURE
Fragmenta Agronomica 4, 2008
Lesław Zimny - Katedra Kształtowania Agroekosystemów, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Synopsis. W artykule dokonano przeglądu rolniczych prac leksykograficznych od najstarszych z końca XIX wieku do najnowszych publikowanych w internecie z możliwością rozszerzania definicji haseł i dodawania nowych przez zainteresowanych internautów. Dowiedziono, że polski wkład do leksykografii rolniczej w porównaniu z innymi krajami jest znaczny. Od końca XIX wieku nie wydano kompletnej polskiej encyklopedii rolniczej. Konkluzja końcowa: należy opracować encyklopedię rolniczą dostosowaną do współczesnych warunków przyrodniczych, społecznych i politycznych.
Abstract. In the article the agricultural lexicographical works from oldest of the end of the 19th century to the newest passwords published in the Internet with the possibility of widening the definition and the addition new by interested net surfers was reviewed. It was proved that the Polish contribution to agricultural lexicography compared with different countries was considerable. From the end the 19th century no complete Polish encyclopedia of agriculture terms was edited. Final conclusion: there is a need to write encyclopedia of agriculture terms adapted for contemporary natural social and political conditions.
Słowa kluczowe – key words: leksykografia rolnicza – lexicography of agriculture, encyklopedia rolnicza – encyclopedia of agriculture, słownik rolniczy – dictionary of agriculture – leksykon rolniczy – lexicon of agriculture

Motto:
"Pole słownikarskie jest najmniej wdzięcznem do naukowych popisów i prędko studzi słomiane zapały"*.
"Wszystkie prace słownikarskie mają tę ujemną stronę, że nie można ich uważać za skończone i doskonałe"*.
*Erazm Majewski. 1894. Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej, źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi w podwójnym porządku alfabetycznym i pomnożone porównawczym materyałem zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Warszawa, Skład Główny i Ekspedycya w Księgarni E. Wendego i S-ki.
WSTĘP

„Encyklopedja specjalna, rolnicza, takie daje usługi: przedstawia rolnictwu wielkość nauki, rozbudza energię, propaguje wiedzę, umacnia szacunek jej i zamiłowanie, jako podstawy bytu i postępu kraju. (…) Jest to rodzaj bazaru intelektualnego, gdzie rezultaty wiedzy rolniczej ogólnie są nagromadzone”[12].
Celem niniejszego opracowania było prześledzenie prac leksykograficznych z zakresu rolnictwa od czasów najdawniejszych do współczesnych. Rozpoznanie obejmowało przede wszystkim kraje środkowoeuropejskie.

PUBLIKACJE DRUKOWANE

Najstarszym dziełem z zakresu leksykografii rolniczej, do jakiego dotarł autor niniejszego artykułu, jest niemiecka encyklopedia z roku 1819 Allgemeines Handbuch für Land- und Hauswirtschaft in alphabetischer Ordnung, oder naturhistorisch-ökonomisch-technologisches Handwörterbuch für Land- und Hauswirthe [79], której tekst wydrukowano czcionką gotycką. Czterdzieści lat później ukazało się drugie wydanie z rycinami w dwóch tomach [87]. W latach 1850-1852 wydano w Lipsku 6-tomowa Encyclopädie der gesammten Landwirtschaft der Staats-, Haus- und Forstwirtschaft und der in die Landwirtschaft einschlagenden technischen Gewerbe und Hülfswissenschaften [85] (ryc. 1).
Najstarszym dwujęzycznym słownikiem rolniczym jest Podręczny słownik rolniczy angielsko-polski i polsko-angielski dla rolników, hodowców, kierowców traktorowych, mleczarzy, ogrodników, pszczelarzy i leśników [147] wydany w Londynie w 1945 r.
Pierwsze polskie rolnicze prace leksykograficzne pochodzą z końca XIX wieku. Są to trzy wielotomowe encyklopedie. Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z niem mających [11] z roku 1875, wydana w 5 tomach (ryc. 2), zawiera kolorowe wkładki z rysunkami grzybów, owadów a nawet próbkami wełny. Przykładowo czwarty tom (877 stron) zawiera następujący spis haseł: lasy, len, Liebig (Justus baron), lucerna, łąki, łubin, machiny parowe, machiny rolnicze, marchew, margiel, mąka, mechanika, miary, wagi i monety, mięso, młyny, nabiał, narzędzia rolnicze, nawożenie, nawozy, Niemcy (statystyka), ochrona lasów, Oczapowski Michał, oficyaliści i służący wiejscy, ogrodnictwo, oleje, oświetlenie, owady szkodliwe, owce, owies.
Encyklopedja rolnicza i rolniczo-przemysłowa [12] z roku 1888 ukazywała się w prenumeracie tygodnika „Rolnik i Hodowca” w końcu każdego kwartału – cztery zeszyty formowały tom (ok. 800 stron), w którym brzegi kartek zostawały nieprzycięte (ryc. 3). Dzieło to, ilustrowane licznymi rycinami, jest raczej słownikiem encyklopedycznym, zawierającym hasła z krótką definicją lub nieco szerszym opisem, np.
Samodziałacze (Automaty), są to przyrządy mechaniczne poruszające się same przez się, jedynie działaniem sił wewnątrz ukrytych (sprężyny, ciężary i t. p.); automatyczne ruchy odbywają się w organizmie zwierzęcym w skutek nieznanych dotąd czynników, np. bicie serca, ruch robaczkowaty kiszek i t. p.
Zaskakujący jest brak haseł takich jak „rolnictwo” i „biologia”. Wszystkie trzy tomy tej encyklopedii są dostępne w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej [23].
Encyklopedya rolnicza wydawana staraniem i nakładem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie [13] z roku 1890 to nowe wydanie „Encyklopedii rolnictwa i wiadomości związek z niem mających”. Jest to dzieło bardzo obszerne (11 tomów), w którym hasła są opisane bardzo dokładnie z licznymi rycinami – np. hasło „Pług” opisano na 86 stronach i 148 rycinach (ryc. 4). W dziele tym wyraźnie podano znaczeniowe różnice między terminami „rola” i „gleba” (ryc. 5). Treść encyklopedii została dostosowana do polskich warunków. W Słowie wstępnym czytamy: „...Aby jednak encyklopedya rolnicza warunkom wyżej przytoczonym odpowiadająca, prawdziwy pożytek przynieść mogła, powinna także bacznie uwzględniać okoliczności miejscowe i szczególne warunki położenia tego kraju, któremu głównie pomocną być zamierza…”.
Najstarsza encyklopedia amerykańska Cyclopedia of American horticulture pochodzi z roku 1900 [83]. Encyklopedia jest dostępna w całości w internecie [100] i można ją przeglądać w formacie Flip book, PDF, TXT i DjVu. Tylko kilka lat młodszą jest Cyclopedia of American agriculture [82]. Również i ta encyklopedia jest dostępna w całości w sieci [88]. Obie składają się z czterech woluminów i dotyczą terenów USA i Kanady.
Wydawnictwo Larousse wydało encyklopedie rolnicze jeszcze w latach międzywojennych [115, 122]. Później były one wielokrotnie wznawiane [113, 114, 121]. W encyklopedii Noveau Larousse agricole [121] z roku 1952 tekst przedstawiono według zagadnień, specyficznych dla rolnictwa francuskiego, np. warzywnictwo, kwiaciarstwo, uprawa grzybów, sadownictwo, leśnictwo, uprawa winorośli, mleczarstwo, pszczelarstwo, jedwabnictwo, rybactwo, winiarstwo, piwowarstwo, młynarstwo, piekarnictwo, krochmalnictwo. Encyklopedia zawiera wiele zdjęć, kolorowe wkładki z odmianami owoców, bakterii, ras zwierząt gospodarskich, owadów, szkodników i chorób roślin, drewna, grzybów, roślin, materiału siewnego a także całostronicowe kolorowe fotografie dotyczące uprawy roli, omłotu zbóż i prowadzenia winnic.
W okresie powojennym wydano słowniki „emigracyjne” [128, 130, 146, 147, 175, 200], które miały ułatwiać rolnikom polskim korzystanie z bogatej literatury rolniczej krajów zachodnich.
Produkcyjną encyklopedię kołchozową z roku 1950 [112] rozpoczynają całostronicowe portrety Lenina i Stalina na specjalnie tłoczonym papierze z przezroczystą folią (ryc. 6). Następne strony to standardowe hasła z definicjami. Zawarte treści oparto na najnowszych wynikach badań: miczurinowskiej agrobiologii, doświadczeń przodujących kołchozów, nowatorów kołchozowej produkcji oraz bohaterów socjalistycznej pracy. Encyklopedia przeznaczona jest dla szerokich mas kołchoźników, kołchozowego aktywu i robotników gospodarstw rolnych. Daje praktyczne wskazówki, jak należy działać, aby w warunkach kołchozowych uzyskać wysokie plony wszystkich roślin uprawnych i wysoką wydajność zwierząt. Oto hasła na literę A: Abrikos, Avansirovanie, Avtomobil', Administrativno-upravlenčeskie štaty, Azotnye udobreniâ, Artel' sels'skohozâjstvennaâ (kolhoz).
W latach 60-70. ubiegłego wieku wydano serię dwu- i wielojęzycznych słowników rolniczych [131, 135, 143, 144, 145, 150, 157, 166, 169, 178, 180, 196, 199, 201] oraz encyklopedii [9, 32, 75, 77, 81, 86, 123, 125]. Fachowe słowniki z zakresu wiedzy rolniczej były „palącą potrzebą chwili”. Zaczątkiem pracy zmierzającej do zaspokojenia tej potrzeby był „Rosyjsko-polski słownik rolniczy” [149]. Błędem redakcji było odstąpienie od stosowanej powszechnie metody gniazdowego grupowania haseł, co spowodowało umieszczenie podobnych terminów w różnych miejscach słownika, np. Große Brennessel – pokrzywa zwyczajna pod literą G a Kleine Brennessel – pokrzywa żegawka pod literą K.
W roku 1974 zostały wydane dwie niemieckie encyklopedie rolnicze: jedna dwutomowa „socjalistyczna” w b. NRD [81] a druga trzytomowa „kapitalistyczna” w b. RFN [117].
Ośmiojęzyczny słownik rolniczy [144] wydany w kartonowym etui powstał w ramach współpracy Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Zawiera on rosyjskie, bułgarskie, czeskie, polskie, węgierskie, rumuńskie, niemieckie i angielskie terminy ze wszystkich dziedzin rolnictwa. Słownik miał ułatwiać naukowo-techniczną współpracę krajów członkowskich RWPG w dziedzinie rolnictwa. Zawiera 25 780 terminów ze wszystkich gałęzi produkcji rolnej. Układ umożliwia tłumaczenie z każdego języka krajów członkowskich RWPG na dowolny język lub równolegle na kilka języków uwzględnionych w słowniku. Przy nazwach roślin, zwierząt, drobnoustrojów, jak również przy nazwach chorób zwierząt, podano odpowiednie terminy łacińskie, a przy nazwach chorób roślin – nazwy łacińskie czynników chorobotwórczych. Przy nazwach związków chemicznych, stosowanych do określania nawozów, pestycydów oraz środków leczniczych dla zwierząt, w wypadkach koniecznych podano wzory chemiczne. Przytaczanie łacińskich terminów i wzorów chemicznych wyklucza błędy przy stosowaniu synonimów, które mogą być użyte nieprawidłowo, i zapewnia dokładność tłumaczenia. Słownik składa się z dwóch podstawowych części: pierwsza to właściwy słownik w ośmiojęzyczny; drugą stanowią indeksy we wszystkich wymienionych językach prócz rosyjskiego, ponieważ terminy rosyjskie podane są w słowniku w porządku alfabetycznym. Hasła w obrębie każdej litery alfabetu rosyjskiego numerowane są oddzielnie. W każdym haśle terminy podane są w 8 językach (ryc. 7). Indeksy są ułożone w takiej kolejności, jak odpowiedniki w hasłach: bułgarski, czeski, polski, węgierski, rumuński, niemiecki i angielski. Na końcu drugiej części znajduje się indeks nazw łacińskich. Terminy są podane w kolejności alfabetycznej i oznaczone odpowiednimi literami alfabetu rosyjskiego oraz numerami. Według tego indeksu w słowniku można znaleźć hasło ze wszystkimi odpowiednikami we wszystkich językach – od rosyjskiego do angielskiego.
Podobny wielojęzyczny Wörterbuch der Landwirtschaft [197] publikowany jest przez wydawnictwo Elsevier co kilka lat. Pierwsze jego wydanie z 1959 roku zawierało język niemiecki, angielski, francuski i hiszpański. Ten „unijny” słownik jest szeroko wykorzystywany jako pomoc w międzynarodowej wymianie informacji. Ostatnie szóste wydanie uwzględnia również język włoski i rosyjski. Hasła zostały podzielone tematycznie. Słownik obejmuje około 12 000 haseł z zakresu: gospodarki żywnościowej, ekonomiki rolnictwa, przetwórstwa, gleboznawstwa, biologii, genetyki, uprawy roli i roślin, łąkarstwa, mechanizacji rolnictwa, melioracji, nawożenia, ochrony roślin, ogrodnictwa, paszoznawstwa, rolnictwa ekologicznego, weterynarii, zootechniki. Szósta edycja Słownika zawiera nowy rozdział: „Rolnictwo ekologiczne”, który został opracowany z pomocą IFOAM. Dzięki alfabetycznym indeksom w sześciu językach i dodatkowemu indeksowi nazw łacińskich dzieło to może być wykorzystane nie tylko jako systematyka terminologii, lecz także jako specjalistyczny słownik. Wszystkie wyrażenia w części systematycznej zostały ponumerowane. Numery powtórzone w poszczególnych indeksach ułatwiają korzystanie ze słownika. W miarę możliwości uwzględniono także pojęcia regionalne. Dotyczy to różnic językowych, np. między językiem angielskim a amerykańskim, między językiem hiszpańskim europejskim a hiszpańskim południowoamerykańskim, jak również różnic regionalnych w językach: Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Francji i Belgii. Ciekawostką jest hasło „agrologia” w dziale Bodenkunde – gleboznawstwo. W 1969 roku wydano suplement w postaci oddzielnego tomu z językiem rosyjskim [196]. Natomiast polska wersja jest przygotowana do druku. Terminy polskie można wstawić do tekstu Słownika w miejsce haseł np. hiszpańskich i powstałby w ten sposób sześciojęzyczny słownik „unijny” z językiem polskim. Niestety nie można znaleźć polskiego wydawcy.
W opracowywaniu encyklopedycznego słownika agro-bio-technicznego [151] brało udział 108 najwybitniejszych specjalistów z wielu rolniczych ośrodków akademickich Polski oraz instytutów resortowych Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: IHAR, IOR, IMUZ, IUNG. Hasła opatrzono inicjałami autorów, aby umożliwić bezpośrednie adresowanie krytycznych uwag do konkretnych osób. Słownik ten stanowi – jak pisze redaktor naczelny prof. W. Niewiadomski – jedynie przejściowe ogniwo prac nad encyklopedią rolniczą z dziedziny wytwórczości surowca roślinnego, o zasadniczym znaczeniu dla gospodarki żywieniowej człowieka. Niestety słownik ten zawiera wiele błędów w odpowiednikach obcych, np. około 30% terminów niemieckich jest źle przetłumaczona. Przyczyną jest fakt, że każdy autor definicji polskiego hasła tłumaczył je na sześć (!) języków, co przy tak licznym gronie autorów w wielu przypadkach prowadziło do nieprecyzyjnego lub wręcz błędnego przetłumaczenia.
Słownik pojęć z rolnictwa proekologicznego [63] – będący ciągle w fazie opracowywania – ma być uzupełnieniem Słownika agro-bio-technicznego. Przedmiotem słownika są definicje i interpretacje pojęć z tych dziedzin nauk przyrodniczych i agrotechnicznych, jakie są istotne w aspekcie postępowań proekologicznych w gospodarce rolniczej. Słownik obejmuje terminy z rolnictwa: biodynamicznego, ekologicznego, integrowanego i konwencjonalnego. Pomysłodawcą słownika był prof. W. Songin.
Wielki słownik rolniczy niemiecko-polski [171] wydany przez Akademię Rolniczą we Wrocławiu obejmuje około 60 000 terminów rolniczych (1377 stron) i jest najobszerniejszym dwujęzycznym słownikiem rolniczym. Przy terminach podano kwalifikatory oznaczające daną dyscyplinę naukową. Zawiera hasła z następujących dyscyplin naukowych: agrometeorologia, agrotechnika, anatomia zwierząt, biochemia, biologia, botanika, chemia, doświadczalnictwo, ekonomika, entomologia, fitopatologia, fitosocjologia, fizjologia zwierząt, fizyka, gleboznawstwo, kwiaciarstwo, leśnictwo, łąkarstwo, matematyka, mechanizacja, melioracja, mikrobiologia, nawożenie, ochrona roślin, ogrodnictwo, paszoznawstwo, pokrój zwierząt, pszczelarstwo, rybactwo, sadownictwo, weterynaria, zoologia, zootechnika. Tekst Słownika opracowano w dosowym edytorze tekstu ChiWriter ver. 3.16 bez polskich czcionek ą, ć, ę, ł, ó, ś, ź, ż (!) na stu 8-calowych miękkich dyskietkach (ryc. 8), a materiał źródłowy gromadzono na małych kartkach (ryc. 9) w … pudełkach po butach. Słownik wydrukowano z czcionką ChiWriter, stąd duża jego objętość. Warto zacytować fragment recenzji: „...Liczący 1377 stron "Deutsch-polnisches landwirtschaftliches Großwörterbuch" został przez Autora opracowany z podziwu godną starannością i rzetelnością. Poprzednie doświadczenia w pracy nad słownikami fachowymi, ogromna erudycja i wiedza pozwoliły Autorowi na napisanie dzieła, które zawiera dwujęzyczne hasła aż z 33 dyscyplin z zakresu nauk rolniczych...”.
Wielki słownik rolniczy polsko-niemiecki [172] obejmujący około 45 000 terminów rolniczych opracowano w edytorze tekstu MS Word 6.0, który nie ma funkcji poprawiania pisowni polskiej i niemieckiej (ryc. 10). Uwzględniono w nim nową pisownię niemiecką. Terminologia polska, niemiecka i łacińska została zweryfikowana i zaktualizowana. Oba Wielkie Słowniki promowano na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie nad Menem w 1994 i 2000 r., a w 2008 roku wydano ich wersję elektroniczną z możliwością dodawania własnych haseł [170].
Dwujęzyczne słowniki rolnicze wydane przez IUNG [161, 162, 163] pomimo, iż w tytułach zawierają określenie „rolniczy”, nie zawierają wielu podstawowych terminów rolniczych, np. w „Słowniku rolniczym polsko-angielskim” [162] w obrębie litery A brak następujących haseł: adaptacja, adiuwanty, aerobowy, aerosiew, aficydy, agrobiologia, agrocenoza, agrochemia, agroekologia, agrofagi, agrofitosocjologia, agrofizyka, agrolotnictwo, agromelioracja, agronomia, akarycydy, alkalizacja, anaerobowy, analiza chemiczna, anemochoria, anemometr, antropogeniczny, arborycydy, amidowy, asymilaty, autochoria. Sama Autorka we wstępie pisze: „...Słownik obejmuje tylko część, jakkolwiek znaczną, problematyki rolniczej. Uwzględniono w nim przede wszystkim terminy z zakresu agrotechniki najważniejszych roślin oraz uprawy roli i gleboznawstwa. Włączono również słownictwo dotyczące niektórych zagadnień podstawowych, m.in. fizjologii roślin, biochemii (oczywiście w określonym zakresie), a także analizy chemicznej gleb i roślin. W zasadzie pominięta została terminologia weterynaryjna i tylko częściowo uwzględniona terminologia z dziedziny zootechniki. Zamieszczono natomiast dość dużo terminów nie wchodzących bezpośrednio w zakres wiedzy rolniczej, ale mających ścisły związek z organizacją i prowadzeniem badań. Przy wyborze haseł kierowano się przede wszystkim tematyką badawczą reprezentowaną w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa...”
Słowniki niemiecko-polski i polsko-niemiecki z uprawy roli i roślin [158, 159] obejmują zagadnienia polowej produkcji roślinnej i uwzględniają najnowsze pojęcia związane z uprawą roli i roślin, a także uaktualniają przestarzałe nazewnictwo polskie, niemieckie i łacińskie. Ciekawostką jest, że tekst słowników przygotowywano do druku przepisując go na trzech różnych maszynach do pisania z różnymi czcionkami, wkładając trzykrotnie każdą kartkę do maszyny (ryc. 11).
W b. Czechosłowacji wydano dwa obszerne słowniki – rolniczy (1966-1992) i ogrodniczy (1994-2001). Trzynastotomowy (każdy tom ma ok. 1100 stron) Naučný slovník zemědělský [119], wydawany przez ćwierć wieku, zawiera liczne czarno-białe zdjęcia, rysunki oraz kolorowe mapy i wkładki. Większość haseł przetłumaczona jest na język rosyjski, niemiecki i angielski. Na końcu definicji podano nazwisko autora hasła i literaturę źródłową (ryc. 12). Został wydany na kredowym papierze w kolorowej obwolucie. Z kolei pięciotomowy Zahradnický slovník naučný [127] obejmuje zagadnienia z: ogrodnictwa, warzywnictwa, kwiaciarstwa, sadownictwa, szkółkarstwa, winiarstwa, uprawy roślin leczniczych i grzybów, ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami, genetyki, fizjologii, botaniki i ekologii.
Encyklopedia Lexikon Landwirtschaft [118] zawiera 5000 haseł, 685 kolorowych ilustracji i 905 rysunków. Hasła w aspekcie ekologicznym i politycznym dotyczą: produkcji roślinnej, ogrodnictwa, hodowli roślin, materiału siewnego, ochrony roślin, łąkarstwa, leśnictwa, agrometeorologii, hodowli i chowu zwierząt, fizjologii, anatomii, żywienia zwierząt, paszoznawstwa, rybactwa, inżynierii rolniczej, zbioru i konserwowania pasz, produkcji zwierzęcej, ciągników i transportu, energii, budownictwa, nauki o pracy, mleczarstwa, gospodarstwa domowego, polityki rolnej, historii rolnictwa, ekonomii rolnictwa, gospodarki rynkowej, podatków, warunków socjalnych, ekonomiki rolnictwa.
W latach 1950–2007 wydano w Polsce i za granicą szereg słowników i encyklopedii rolniczych [32, 33, 81, 84, 117, 118, 119, 123, 124, 125, 128, 131, 135, 143, 144, 148, 149, 150, 161, 162, 163, 176, 177, 179, 186, 187, 190, 191, 192, 193, 195, 197, 199, 201]. Ukazały się także opracowania dotyczące poszczególnych dyscyplin naukowych: ekonomiki [8, 60, 76, 142], ogrodnictwa [111, 120, 127, 188], mleczarstwa [167, 182, 184], pszczelarstwa [10, 116], weterynarii [75, 80, 110, 126, 181], zootechniki [67, 77, 133, 165, 174, 183], genetyki [29, 164], techniki rolniczej [168], geodezji [129], kształtowania krajobrazu [62]. Bardzo specjalistyczne słowniki dotyczą jednego gatunku roślin uprawnych [141, 160, 194], jakości i przechowalnictwa owoców, warzyw i kwiatów [72], hipologii [140], technologii mięsa [132, 156], rozrodu zwierząt [28] i teratologii bydła [71].
Z zakresu ochrony roślin ukazały się: Słownik fitopatologiczny [69, 78] i Słownik entomologiczny [68, 86] – brak jest natomiast słownika herbologicznego, który obejmowałby rozległe zagadnienia ochrony roślin związane z biologią i ekologią chwastów oraz ich zwalczaniem.
Postępująca globalizacja sprawia, że do języka polskiego, także do słownictwa rolniczego, przenikają różne terminy obcojęzyczne i nowe pojęcia związane z postępem naukowo-technicznym i współpracą z ośrodkami zagranicznymi. Wprowadzane pojęcia w wielu przypadkach nie mają polskich odpowiedników. W piśmiennictwie z zakresu agroekologii i produkcji rolniczej obserwuje się dużą dowolność stosowania tej terminologii. Wydana Encyklopedia ekologiczno-rolnicza [7] uaktualnia przestarzałe terminy i wprowadza nowe. Obejmuje ona około 2 300 haseł z zakresu: agroekologii, agrometeorologii, agrotechniki, biologii, doświadczalnictwa, ekoinżynierii, gleboznawstwa, łąkarstwa, melioracji, nawożenia, ochrony roślin, ogrodnictwa, ochrony środowiska rolniczego, rolnictwa ekologicznego, techniki rolniczej, paszoznawstwa, weterynarii, zootechniki. Duży nacisk położono na proekologiczny kierunek rolnictwa i przyrodniczą przestrzeń produkcyjną, co ma szczególne znaczenie w regionach chronionych. Publikacja zawiera najnowsze pojęcia z tego zakresu, a więc terminy, które pojawiły się w ostatnich latach w specjalistycznych opracowaniach, terminy niewystępujące w dostępnych encyklopediach i leksykonach, nazwy instytucji i organizacji ekologicznych oraz rolniczych, terminy z zakresu ochrony gleby i środowiska przyrodniczego, a także rolnictwa ekologicznego. Encyklopedia ekologiczno-rolnicza jest dostępna (można kopiować) w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej [23].
Leksykon ekologiczno-gleboznawczy [27] został wydany po 18 latach od ukazania się encyklopedycznego „Pięciojęzycznego słownika gleboznawczego” [145]. Leksykon podaje zaktualizowaną terminologię gleboznawczą z uwzględnieniem najnowszej systematyki gleb Polski. Uszczegółowieniem zagadnień pedologicznych tegoż autora jest wydany przez PWN „Wielojęzyczny słownik terminów z zakresu próchnic leśnych” [173] obejmujący języki: polski, rosyjski, angielski, francuski, niemiecki, hiszpański, szwedzki, czeski, estoński, węgierski, łotewski, litewski, rumuński, serbsko-chorwacki. W 2004 roku w Wyższej Szkole Ekologii i Zarządzania w Warszawie ukazała się podobna publikacja – Leksykon terminów z zakresu nauki o glebie [30]. Warto odnotować tu opublikowanie serii dwujęzycznych Słowników agrofizycznych [134, 152, 153, 154, 155] obejmujących hasła związane z fizycznymi właściwościami gleb, roślin i płodów rolnych oraz procesami zachodzącymi w układzie: gleba-atmosfera-roślina.
Mała encyklopedia chemii rolniczej [31] obejmuje cztery podstawowe działy, tj. wybrane zagadnienia chemiczne, podstawowe pojęcia gleboznawstwa, pobieranie i znaczenie składników pokarmowych w życiu roślin oraz charakterystykę nawozów i technikę ich stosowania. Wyboru haseł dokonał 45-osobowy zespół autorski ze wszystkich chemiczno-rolniczych ośrodków naukowych w Polsce.
W pracach nad gwarową terminologią rolniczą, w których badaniami objęto cały kraj [61] lub wybrany region [65, 66] można dowiedzieć się, co w północno-wschodniej Wielkopolsce oznacza termin „orka na hotanka” albo „orka na ociebkę”. W oparciu o zebrane ankiety w 281 wsiach rozmieszczonych równomiernie na terenie całej Polski wykreślono izoglosy określające terytorialny zasięg występowania danego terminu językowego.
Słownik metodyczny doradcy rolniczego został opublikowany w formie papierowej [70] i w internecie [24]. Zawiera on 933 hasła dobrane ściśle do zakresu aktywności zawodowej doradcy rolniczego zatrudnionego w państwowej rolniczej jednostce doradczej. Łączy on w sobie cechy klasycznego słownika (duża liczba szczegółowych zagadnień) z zaletami encyklopedii tematycznej, w której część haseł ma postać obszernych omówień. Słownik ten kierowany jest do szerokiego grona odbiorców związanych bezpośrednio lub pośrednio z praktyką doradczą w rolnictwie.
Ciekawostką jest Słowniczek zootechniczny [67], który ukazał się jako dodatek do miesięcznika „Chów bydła”. Autor zawarł w nim definicje podstawowych terminów zootechnicznych, rozróżniając np. takie terminy jak: „dojrzałość płciowa” i „dojrzałość rozpłodowa”, „jałowość” i „bezpłodność”, „plenność” i „płodność”.
Oprócz prac stricte leksykograficznych ukazują się drukiem publikacje na łamach Fragmenta Agronomica, mające na celu porządkowanie polskiego słownictwa rolniczego. W artykule dyskusyjnym „Agrotechnika czy agronomia ” [2] w oparciu o przytoczone fakty, mając na uwadze rozszerzającą się współpracę międzynarodową zaproponowano: zmianę nazwy „Polskie Towarzystwo Nauk Agrotechnicznych” na „Polskie Towarzystwo Agronomiczne”, zmianę nazwy „Słownik agro-bio-techniczny” na „Słownik agronomiczny” (w następnym wydaniu) oraz upowszechnianie terminu „agronomia”, oznaczającego naukę o polowej produkcji roślinnej. Ripostą na tę publikację był artykuł ówczesnego Prezesa PTNA prof. W. Niewiadomskiego [1]. Jedenaście lat później Uchwałą Zjazdu Delegatów zmieniono nazwę Polskie Towarzystwo Nauk Agrotechnicznych na Polskie Towarzystwo Agronomiczne. W innej problemowej pracy [6] przedstawiono różne nazwy, definicje i podziały systemów rolniczych w ujęciu agronomicznym, ekonomicznym i geograficznym. Wykazano dużą dowolność definiowania i zaproponowano ujednolicenie ich nazewnictwa. Również Malicki i Michałowski [34] w oparciu o historyczny przegląd prac proponują ujednolicić nazewnictwo dotyczące międzyplonów, upraw współrzędnych i plonów wtórych. W artykule Radeckiego i in. [35] podano definicje z próbą uściślenia pojęć z zakresu nauk rolniczych, zwłaszcza dotyczących uprawy roli i roślin, które w rozprawach i artykułach naukowych bywają często używane niewłaściwie lub nie w pełni adekwatnie do treści. Terminy te to: agronomia, agrotechnika, plon podstawowy, plon uboczny, plon główny, plon dodatkowy (międzyplon), międzyplon ścierniskowy, międzyplon ozimy, międzyplon wsiewka, plon wtóry, wsiewka, plony współrzędne, monokultura, następstwo roślin, zmianowanie, płodozmian, plenność, płodność, produktywność, grunty orne, użytki zielone, plantacje wieloletnie, pratotechnika, ugory, odłogi, nieużytki, system uprawy płużnej, system uprawy bezpłużnej, system uprawy zerowej, uprawa scalona, uprawa uproszczona, minimum uprawy, rolnictwo, rolnictwo konwencjonalne, rolnictwo intensywne, rolnictwo ekstensywne, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo integrowane. Uwagi do tego artykułu ukazały się w następnym numerze Fragmenta Agronomica [14, 74]. Andrzejewska [64] proponuje upowszechnić termin „roślina okrywająca” zamiast „roślina ochronna”, m.in. poprzez wprowadzanie tego określenia do słowników rolniczych. Porządkowaniem terminologii rolniczej zajmuje się także Norma Polska [36-59] i Branżowa [3, 4, 5].

PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE

Encyklopedie i słowniki są bardzo wygodną formą wiedzy do zaimplementowania jej w formie elektronicznej. W związku z tym, większość wydawnictw encyklopedycznych przechodzi powoli z wersji papierowych na płyty CD-ROM lub wydaje równocześnie wersje papierowe i elektroniczne [170, 185, 198]. Dodatkową zaletą formy elektronicznej jest możliwość dodawania do haseł plików multimedialnych, które nie mogłyby się znaleźć w papierowej wersji. Encyklopedie online nie muszą już w zasadzie posiadać alfabetycznego układu haseł. Hasła wyszukuje się w nich zwykle przez automatyczne systemy wyszukiwawcze, w których można często stosować zaawansowane metody wyszukiwania. Przeszukiwanie takich encyklopedii ułatwia mechanizm hipertekstu, łączący pokrewne treściowo hasła. Na blogu można wymieniać się doświadczeniami np. z zakresu ogrodnictwa [90, 108]. Rzadsze opracowania po digitalizacji publikuje się w bibliotekach cyfrowych [88, 100]. Dzięki leksykografii internetowej możliwe jest nieograniczone korzystanie ze słowników, leksykonów, glosariuszy i encyklopedii.
W internecie można znaleźć różnego rodzaju publikacje leksykograficzne: encyklopedie rolnicze [88, 89, 97, 100, 101, 104, 136], leksykony rolnicze [96, 102], leksykony pszczelarskie [26, 93, 137], leksykony żywności [22, 98, 106, 107], leksykon dendrologiczny [16], leksykon piwa [103], słowniki rolnicze [20, 21, 109], słownik ekologiczny [21], słownik energetyczny [21], angielski i polski słownik z biotechnologii i hodowli zwierząt [15], słownik metodyczny doradcy rolniczego [24], glosariusze rolnicze [91, 92, 94, 99, 105], glosariusze dotyczące rolnictwa precyzyjnego [92, 95, 105], tezaurusy rolnicze [89, 101, 138], specjalistyczny słownik angielsko-polski [139], słownik ekologiczno-rolniczy angielsko-czeski i czesko-angielski [189], słownik wielojęzyczny nazw drzew i krzewów [17] oraz słownik polski, angielski, fiński i szwedzki [136].
Internetowa encyklopedia leśna [18] jest tworzona na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w Warszawie. Obejmuje ona wiedzę o środowisku leśnym, gospodarce leśnej i ochronie przyrody. Adresowana jest do leśników, studentów, uczniów i wszystkich innych osób zainteresowanych leśnictwem. Do opracowania haseł zostali zaangażowani uznani specjaliści z poszczególnych dziedzin nauk leśnych. Encyklopedia jest w ciągłej rozbudowie – obecnie zawiera blisko 2000 haseł. Hasła z poszczególnych działów są sukcesywnie uzupełniane oraz rozbudowywane o dodatkowe elementy, tj.: tabele, mapy, zdjęcia, krótkie filmy tematyczne, rysunki, wskazanie powiązanych tematycznie stron www i publikacji.
Wielojęzyczny tezaurus rolniczy AGROVOC [138] jest uznany przez FAO za jedną z najważniejszych norm zarządzania informacją rolniczą. Zawartość tej witryny prezentuje pierwszą polską wersję tezaurusa Agrovoc opracowaną w Centralnej Bibliotece Rolniczej w Warszawie. Tezaurus jest kolekcją terminów reprezentujących daną dziedzinę wiedzy i relacji między nimi. Agrovoc jest narzędziem wspomagającym naukę w zakresie tworzenia i wyszukiwanie informacji o polskich zasobach informacji rolniczej. Jest wykorzystywany przy opracowywaniu polsko- i angielskojęzycznych charakterystyk rzeczowych materiałów bibliotecznych oraz dokumentów w bibliograficznych i innych bazach danych. Ułatwia to i skraca czas opracowywania dzięki automatycznemu dopisywaniu deskryptorów angielskojęzycznych po wpisaniu do rekordu opisu deskryptorów w języku polskim. W efekcie informacja o polskich publikacjach i badaniach rolniczych staje się dostępna dla naukowców z całego świata, dla których język polski jest trudną do pokonania barierą. Tezaurus wspomaga także polskich użytkowników w wyszukiwaniu informacji w światowych bazach danych, umożliwia im bowiem znalezienie obcojęzycznych odpowiedników polskich terminów (angielskich, hiszpańskich i francuskich). Jest on doskonalony i aktualizowany przez zespół ekspertów z FAO. Także w FAO są wykonywane wszelkie niezbędne w tym zakresie prace informatyczne. Tym samym kraje członkowskie, posiadające narodowe wersje tego Tezaurusa mogą niewielkim nakładem środków otrzymywać jego kolejne wersje. Oprócz podstawowej angielsko-hiszpańsko-francuskiej wersji istnieją następujące wersje narodowe: arabska, czeska, estońska, niemiecka, portugalska i włoska (japońska w opracowaniu). Każda wersja językowa zawiera hasła w języku narodowym oraz w językach wersji podstawowej. Z Tezaurusa Agrovoc korzysta wiele czołowych ośrodków naukowej informacji rolniczej na świecie. Opracowanie polskiej wersji Wielojęzycznego Tezaurusa Rolniczego umożliwiło włączenie polskiej rolniczej informacji naukowej do jej światowych zasobów. Agrovoc pomaga także rozstrzygać sporne kwestie w nazewnictwie rolniczym, np. polski odpowiednik terminu „conservation tillage’’ to „uprawa konserwująca”, zamiast lansowanych przez niektórych „uprawa zachowawcza, ochronna czy powierzchniowa”. Na podobnych zasadach został wydany w formie papierowej Tezaurus zagadnień rolniczych i gospodarki żywnościowej [73].
W bezpłatnej Wikipedii wraz z Wikisłownikiem [19] lista haseł rolniczych jest także sukcesywnie wydłużana a ich definicje są uzupełniane. Wikipedia ma 264 edycji językowych. Jej rozszerzeniem jest Wikibooks, gdzie zamieszczone są podręczniki w wersji elektronicznej, np. „Ekoogrodnictwo”, „Mikrobiologia”, „Pszczelarstwo” (również w języku angielskim, niemieckim, hiszpańskim i włoskim) ze słownikiem pojęć i terminów pszczelarskich przetłumaczonych na język angielski i niemiecki, „Piwowarstwo domowe” czy „Jak zrobić dobry zielnik”. Definicje haseł może modyfikować każdy użytkownik internetu. Poprawność funkcjonowania Wikipedii odbywa się przez wzajemne poprawianie błędów przez wszystkich uczestników projektu.
Na podobnych zasadach jak Wikipedia funkcjonuje w USA Agripedia – amerykańska internetowa encyklopedia rolnicza [104]. Agripedia jest internetowym interaktywnym multimedialnym źródłem zdobywania informacji rozwijanym na University College Kentucky Agriculture w USA. Jako „encyklopedia rolnictwa” przedstawia fakty, liczby, prezentacje, przykłady, grafikę dotyczących pojęć, praktyk i słownictwa rolniczego w formacie multimediów. Materiał do nauki obejmuje: ogólne pojęcia rolnicze, agrobiotechnologię, agroekonomię, agronomię, zootechnikę, entomologię, leśnictwo, architekturę krajobrazu, fitopatologię, uprawę roli i roślin, socjologię rolniczą. Agripedia zawiera ogólne encyklopedyczne informacje rolnicze z glosariuszem i obrazami wideo, które pomagają studentom w procesie nauki. Gromadzi też linki do innych rolniczych witryn w internecie. Dostarcza nie tylko gotowego materiału, ale kształtuje ich zdolności korzystania z technologii, która będzie niezbędna w ich późniejszej pracy. Agripedia jest nowatorskim projektem, który pozwala sprostać wymogom dzisiejszej edukacji. Dostarcza ogólnych informacji rolniczych dla szkół wyższych i średnich, jak również całego społeczeństwa. Chociaż została zaprojektowana jako pomoc dla studentów stacjonarnych i uczących się na odległość, Agripedia służy też uczniom szkół średnich i podstawowych.
Niemiecka Agripedia [97] jest uboższą wersją Agripedii amerykańskiej. Nie ma w niej możliwości wzajemnego komunikowania się na określone tematy. Zawiera ona wiedzę w formie tekstów, obrazów oraz nagrań i dokumentów wideo. Administratorzy dbają o wysoką jakość artykułów.
Z inspiracji Wikipedią w 2006 roku powstała także Hortipedia – internetowa encyklopedia ogrodnicza [108]. Hortipedia jest encyklopedią redagowaną w języku niemieckim przez internautów. Do Hortipedii należą następujące domeny: hortimedia.org, hortipedia.info, hortipedia.de, obstlexikon.de, obstlexikon.org, exotenlexikon.de, gemueselexikon.de, gemueselexikon.org, pilzlexikon.org, heilpflanzenlexikon.org, kraeuterlexikon.org. Można wyróżnić Portale aktywne: Warzywa, Róże, Zdjęcia oraz portale w rozbudowie: Choroby roślin, Portal egzotyczny, Zioła, Grzyby, Owoce, Przepisy kulinarne, Kwiaty, Książki, Supermarket, Postaci, Portal koordynujący. Hobbyści pomidorów utworzyli tu swoją grupę dyskusyjną „Tomatenfreunde”.
AviPedia [25] to internetowa encyklopedia o ptakach krajowych tworzona przez użytkowników forum Klub Ciconia. Zamieszczane są tu: opisy danych gatunków, linki lub nagrania głosów ptaków, zdjęcia własne, pomocne w poznawaniu i rozpoznawaniu ptaków, linki do własnych nagrań filmików, własne rysunki, własne ciekawe obserwacje. W dziale Ptaki online dzięki kamerom umieszczonym w gniazdach ptaków (302 kamery na całym świecie) można je oglądać (podglądać) 24 godziny na dobę.

WNIOSKI

1. Polski wkład do leksykografii rolniczej w porównaniu z innymi krajami jest znaczny.
2. Od końca XIX wieku nie wydano kompletnej polskiej encyklopedii rolniczej.
3. Należy opracować encyklopedię rolniczą dostosowaną do współczesnych warunków przyrodniczych, społecznych i politycznych.

PIŚMIENNICTWO