Skały średniookruchowe

SKAŁY ŚREDNIOOKRUCHOWE (PSAMITY)

Psamity reprezentowane są przez piaski (skały luźne) i piaskowce (skały scementowane)
PIASKI; Według Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego do grupy piasków należą psamity
zawierające do 20% części spławialnych (< 0,02 mm). Na terenie Polski piaski są pospolitymi skałami macierzystymi gleb, których wartość glebotwórcza zależy od ich genezy. Piaski mogą gromadzić się w środowiskach wodnych i lądowych. Z reguły podlegają one transportowi, niekiedy nawet wielokrotnemu. Przechodząc przez kilka kolejnych cykli sedymentacyjnych, ziarna piasku zyskują specyficzne cechy, takie jak określony kształt i wielkość, stopień obtoczenia i wygładzenia powierzchni, nadawane im przez poszczególne środowiska transportu i sedymentacji. Skład mineralny jest wskaźnikiem pochodzenia piasku, a w połączeniu z innymi cechami strukturalnymi pozwala niekiedy na wyciągnięcie wniosków co do długości transportu. Ogromna większość piasków ma monotonny, niemal wyłącznie kwarcowy skład mineralny. Wynika to z faktu, iż ze wszystkich minerałów kwarc wykazuje największą odporność na wietrzenie i transport. Istnieją jednak piaski nie zawierające kwarcu, np. piaski koralowe, czy oolitowe oraz piaski, w których kwarc stanowi tylko pewną część składu mineralnego. W zależności od genezy, czyli od środowiska transportu i sedymentacji, wyróżnia się kilka odmian piasku:

Piaski eoliczne (wydmowe) są dobrze obtoczone i przesortowane. Składają się prawie wyłącznie z okruchów drobnoziarnistych, co uwarunkowane jest ograniczoną zdolnością transportową wiatru. Powierzchnia ziarn piasków eolicznych jest matowa i porysowana na skutek wzajemnego ich ocierania się w trakcie transportu. Skład mineralny tych piasków jest na ogół zróżnicowany, dlatego ich zabarwienie jest najczęściej żółtawe. Na terenie Polski wydmy tworzą się lub niedawno tworzyły się głównie w pasie przymorskim, na nadzalewowych tarasach rzek lub na obszarach sandrowych. Klasycznym obszarem wydmowym jest np. wybrzeże Bałtyku w okolicach Łeby.

Piaski aluwialne (rzeczne) są średnio obtoczone, błyszczące, warstwowane, a w obrębie warstwy dość dobrze wysortowane. Słabe obtoczenie ziarn jest wynikiem transportu w środowisku wodnym, w którym poszczególne ziarna pozornie tracą na ciężarze. Każde z ziarn jest dodatkowo otoczone cienką błonką wodną, działającą przy zderzeniach jak amortyzator. Selekcje pod względem wielkości ziarn zależy od siły transportowej rzeki. Piaski aluwialne posiadają jasną lub białą barwę pochodzącą od dobrze przemytych ziarn kwarcu. Są one ubogie w tlenki i wodorotlenki żelaza, skalenie, minerały ilaste i inne składniki. Są one pospolitymi osadami w dolinach polskich rzek, osiągając nieraz znaczne miąższości.

Piaski zwałowe, wytworzone w wyniku działalności lodowca, charakteryzują się brakiem wysortowania i warstwowania, a obok okruchów obtoczonych występują ziarna ostrokrawędziste. W porównaniu z innymi utworami piaszczystymi są one znacznie zasobniejsze w składniki pokarmowe dla roślin. W Polsce występują dość powszechnie.

Piaski fluwioglacjalne (rzecznolodowcowe) składają się z ziarn obtoczonych jeszcze słabiej niż ziarna piasków rzecznych. Charakteryzują się słabą selekcją i urozmaiconym składem mineralnym. W porównaniu z piaskami aluwialnymi wykazują mniejsze przesortowanie i przemycie. Obok glin morenowych stanowią one najbardziej rozpowszechnioną skałę macierzystą gleb na obszarze centralnej i północnej Polski.

Piaski morskie cechuje dobre obtoczenie i selekcja. Własności te w dużym stopniu zależą jednak od typu wybrzeży. Częstym składnikiem piasków pochodzenia morskiego jest glaukonit, np. w glaukonitowych piaskach oligoceńskich niecki mazowieckiej. Przy sprzyjających warunkach w strefie plażowej może dojść do wzbogacenia piasku w minerały ciężkie (mówi się wtedy o złożach szlichowych). Na całym polskim wybrzeżu Bałtyku występują skupienia piasków wzbogaconych, np. piaski magnetytowe z granatami ma Helu, w okolicach Jastrzębiej Góry i Łeby.: Wartość glebotwórcza piasków jest na ogół niska. Stanowią one skałę macierzystą gleb
lekkich, ubogich w składniki pokarmowe dla roślin. Ich wartość rolnicza spada wraz ze wzrostem wysortowania, dlatego też najbardziej przydatne pod uprawy są piaski pochodzenia zwałowego. Silnie przesortowane piaski eoliczne i przemyte piaski pochodzenia wodnego najczęściej nie są zagospodarowane rolniczo, lecz stanowią naturalne siedliska dużych kompleksów leśnych. Puszcza Kurpiowska, Piska, Augustowska, Bory Tucholskie oraz Rzepińskie występują na ogromnych polach sandrowych. Obszary występowania piasków fluwioglacjalnych i aluwialnych zasiedlają: Puszcza Kampinoska, Sandomierska i Kozienicka oraz Bory Tucholskie, Zielonogórskie i Dolnośląskie.
PIASKOWCE: Piaskowce powstają w wyniku diagenezy piasków. Zależnie od składu mineralnego
wyróżnia się:

Piaskowce kwarcowe. Są one najbardziej powszechnymi scementowanymi psamitami. Składają się głównie z dobrze obtoczonych i wysortowanych ziarn kwarcu (ok.80%). Piaskowce kwarcowe o spoiwie krzemionkowym, które uległy rekrystalizacji, zwane są piaskowcami kwarcytowymi lub ortokwarcytami. Są to skały bardzo odporne na wietrzenie, z których powstają silnie szkieletowe, płytkie i bardzo ubogie gleby. Na terenie Polski spotkać można także inne odmiany piaskowców, o bardziej zróżnicowanym składzie mineralnym, np. występujące w Tatrach piaskowce dolomitowe, piaskowiec wąchocki i szydłowiecki z rejonu Gór Świetokrzyckich oraz piaskowiec ciosowy, występujący w rejonie Sudetów (Góry Stołowe, okolice Lwówka Śląskiego i Złotoryi).

Arkozy są odmianą piaskowców zawierającą, obok kwarcu, ponad 20% skalenia potasowego. Dodatkowo mogą tu być obecne pewne ilości łyszczyków i innych minerałów. Skały arkozowe są zwykle barwy różowej lub czerwonawej, wykazują słaby stopień scementowania, najczęściej spoiwem żelazistym. Ziarna są słabo wysortowane, grube, o niskim stopniu obtoczenia. Obecność w arkozach minerałów stosunkowo łatwo wietrzejących reprezentowanych przez skalenie, łączy ich genezę ze środowiskami o słabym wietrzeniu chemicznym, np. obszarami klimatu półpustynnego, wysokogórskiego lub glacjalnego.

Szarogłazy składają się ze źle obtoczonych okruchów skał drobnoziarnistych, ziarn minerałów ciemnych, kwarcu, łyszczyków i skaleni, silnie ze sobą scementowanych. Są to skały zwięzłe, masywne, o szarym lub prawie czarnym zabarwieniu, scementowane najczęściej lepiszczem ilasto-krzemionkowym. Stanowią częściej od arkoz spotykany rodzaj piaskowców, występują np. we fliszu karpackim.: Zwietrzeliny piaskowców są najczęściej piaszczyste, na ogół o niskiej wartości glebotwórczej,
która zależy od rodzaju okruchów i lepiszcza. Powrót do strony głównej